بدون صدا، بدون تصوير

گروه اجتماعي| «فيلم 11دقيقه‌اي كه شاهدش هستيد در مصاحبه با كودكان مشغول به كار در كارگاه‌ها تهيه شده است. لطفا به هيچ عنوان از اين ويديو فيلم نگيريد چون پخش تصوير و حتي صداي اين كودكان ممكن است آنها را در معرض خطر قرار دهد.» با اين مقدمه، حاضران در نشست «كارگاه به جاي مدرسه» به تماشاي ويديويي نشستند كه در 11 دقيقه خلاصه‌اي از زندگي هرروزه كودكان مشغول به كار در كارگاه‌هاي شيشه و بلور و پرس‌كاري را نشان مي‌داد. 11 دقيقه شرح كوبيدن و دميدن و مراقبت از دست‌ها و چشم‌ها در برابر دستگاه‌ها و كوره‌ها.

كارگاه‌هاي شيشه و بلور، كارگاه‌هاي پرس‌كاري، كارگاه‌هاي تفكيك زباله و كارگاه‌هاي آجرپزي بخشي از بازار غيررسمي كودكان كار هستند و نيروهاي‌شان را نه در حال دستفروشي گوشه خيابان‌ها و سر چهارراه‌ها مي‌توان ديد نه در پارك‌ها و اتوبوس و مترو. اين همان جمعيتي از كودكان كار است كه به دليل محصور شدن در ميان ديوارها و خارج شدن از ديد ناظران بيروني در معرض خطرات و البته نابرابري‌هاي بيشتري قرار مي‌گيرند. «آرزوي برخي بچه‌ها اين بود كه در ميان زباله‌ها كار نكنند. نمي‌گفتند كار نكنيم، سقف آرزوي‌شان رها شدن از كار در ميان زباله‌ها بود.» حامد دستوري، مسوول طرح كعبه كريمان و عضو جمعيت دانشجويي و مردمي امام علي (ع) در ابتداي اين نشست گزارشي از طرح كعبه كريمان ارايه داد كه به سراغ كشف و شناسايي كودكان مشغول به كار در كارگاه‌هاي كوچك و صنعتي به خصوص در شهرهاي تهران، تبريز و اهواز رفته است: «در سال‌هاي گذشته ديده بوديم كه شهرداري در برخي مناطق كارت‌هايي به زباله‌گردان مي‌دهد كه مجوز فعاليت آنها در منطقه است و اگر بچه‌اي اين كارت را نداشته باشد كتك مي‌خورد و زباله‌هايش را مي‌گيرند. از چند سال پيش با توجه به جلسات متعددي كه با مسوولان داشتيم و اطلاع‌رساني‌هاي بسياري كه انجام شد فكر كرديم اين مشكل حل شده باشد اما اين‌بار هم ديديم كه بابت صدور مجوز هر كارت براي كودكان زباله‌گرد 5 ميليون تومان از كارفرما مي‌گيرند. در واقع سيستم پيشگيري از جرايم نداريم بلكه درست مانند ساختماني كه جريمه يك طبقه اضافه بر مجوز ساختش را مي‌دهد و مشكل حل مي‌شود، به جاي شناسايي كودكان و لوگيري از به‌كار كشيدن آنها، بابت حضورشان جريمه مي‌گيرند.» «درست است كه مساله كودكان مربوط به آينده مي‌شود و آنها هستند كه سرنوشت آينده يك كشور را رقم مي‌زنند اما در عين حال زيست موجود كودكان هم به همان ميزان اهميت دارد. نبايد به كودكان فقط به عنوان يك سرمايه‌گذاري براي آينده فكر كرد، كودك يك انسان است و مانند همه انسان‌ها از حقوقي برخوردار است و توانمندي‌هايي دارد. كودكان تنها هدف يا قرباني توسعه نيستند. نبايد اين‌گونه فكر كنيم كه اگر جامعه‌اي برنامه توسعه‌اي موفقي داشت سرنوشت خوبي براي كودكانش مي‌سازد و آنها را توانمند و سالم تربيت مي‌كند و اگر نتواند، كودكانش قرباني مي‌شوند. كودكان خودشان موضوع توسعه هستند و بايد در سرنوشت خودشان نقش داشته باشند.» سعيد مدني، جامعه‌شناس و يكي از سخنرانان نشست «كارگاه به جاي مدرسه»، در مورد مفهوم كودكي و نسبت كودكان با جامعه صحبت كرد و به سراغ اهميت دوران طلايي كودك يعني از بدو شكل‌گيري نطفه تا 9 سالگي رفت كه مي‌تواند تاثير بسياري بر سرنوشت آينده‌شان داشته باشد. با اين توضيح مدني به سراغ فقر مطلق و فقر نسبي رفت. «در 20 سال گذشته پديده‌اي آرام‌آرام در كشور ما شكل گرفته است به نام فقر مزمن. فقر مطلق يعني كساني كه درآمد كافي براي تامين نيازهاي اوليه خود و خانواده‌شان را ندارند و زير خط فقر هستند. اما اصل مطلب فقر مزمن است، انتظار مي‌رود كه تا فقر مزمن نشده، افراد فقير با مداخلاتي توانمند شوند تا بتوانند خودشان را از فقر نجات دهند. در فقر مطلق پدر و مادر زحمت مي‌كشند تا كودكان آموزش ببينند و بتوانند خودشان را از چرخه فقر نجات دهند و ما در نسل بعدي خانواده شاهد اين ميزان از فقر نخواهيم بود اما در فقر مزمن اين اتفاق نمي‌افتد براي اينكه حتي بچه‌هاي خانواده‌هاي فقير هم امكان دسترسي به سلامت و آموزش را ندارند و ما امروز داريم آشكارا وارد مرحله‌اي مي‌شويم كه مي‌بينيم اين گروه دارند دچار فقر مزمن يا همان فقر بين نسلي مي‌شوند.» سعيد مدني اهميت چگونگي گذراندن كودكي به صورت عام و دوران طلايي كودكي به صورت خاص را اين‌گونه توصيف كرد. به گفته او هم در ايران و هم در جهان فقر و دسترسي نداشتن به مراقبت‌هاي بهداشتي و آموزشي يكي از عوامل مهم آسيب‌‌پذير شدن كودكان است و بنابراين شرايط اقتصادي موجود را بايد هشدار دانست و به اين فكر كرد كه ديگر به فقر نمي‌توان به عنوان يك پديده مربوط به بزرگسالي نگريست: «احساس امنيت عامل مهمي است براي اينكه كودك دوران كودكي‌اش را به سلامت بگذراند. اين احساس امنيت در خانواده‌هاي فقير پايين‌تر است و در محيط‌هاي كار به‌شدت پايين‌تر. بچه‌ها در محيط‌هاي بيرون از خانه احساس امنيت كمتري دارند. نكته بعدي خشونت عليه كودكان است كه آسيب‌پذيري آنها را بيشتر مي‌كند. مطالعات نشان داده است كه خشونت در محيط‌هاي كار و از طرف كارفرما بسيار جدي است و اصولا يكي از دلايل رفتن به سمت انتخاب نيروي كار كودك اين آسودگي خيال براي فشار آوردن بيشتر به اين بخش از نيروي كار است. حتي شواهدي هم هستند كه نشان مي‌دهند خشونت جنسي عليه كودكاني كه مشغول به كار در كارگاه‌ها هستند به مراتب بيشتر از خشونت جنسي كودكاني است كه در خيابان كار مي‌كنند. محيط بسته كارگاه‌ها و نبودن نظارت و كنترل امكان وقوع خشونت جنسي را بالا مي‌برد.» وضعيت تغذيه و خارج شدن از چرخه تحصيل به عنوان عوامل ديگري مطرح شدند كه آسيب‌پذيري كودكان كار را بالاتر مي‌برند. به گفته مدني علاوه بر همه اين عوامل، افزايش نرخ بيكاري هم سبب مي‌شود كه با وجود پايين‌ آمدن دستمزدها و بالاتر رفتن فشارها در محيط كار كودكان و خانواده‌هاي آنها به هر نحوي تن به اين نوع كار بدهند تا از فاجعه قطع شدن بخشي از درآمد خانواده جلوگيري كنند: ‌«وضعيتي كه امروز با آن سروكار داريم به نقطه بحراني رسيدن تمامي اين عوامل است.»

16 سال سن، 8 سال سابقه كار

سوسن مازيارفر، مسوول كميته شناسايي جمعيت امام علي در پايان نشست در مورد باب شدن اصطلاح «مافياي كار كودكان خياباني» كه از سوي برخي نهادها و با هدف
هيجان‌انگيزتر كردن بحث يا شايد رفع مسووليتي تكرار مي‌شوند، صحبت كرد: «با طرح‌هايي مانند طرح جمع‌آوري كودكان كار، سعي در القاي اين مساله وجود دارد كه كودكان كار سر چهارراه‌ها باند هستند، اين در حالي است كه مشاهدات و تجربيات بيش از ۲۰ سال جمعيت امام علي نشان مي‌دهد كه عمده كودكان كار سر چهارراه‌ها باند نيستند و نوعي سيستم قومي و قبيله‌اي در مورد اين كودكان وجود دارد و همگي آنها توسط خانواده به دلايلي همچون فقر شديد، بيكاري والدين، اعتياد پدر مجبور به كار مي‌شوند و به هيچ‌وجه مفهوم باند در مورد اين نوع كار كودك صدق نمي‌كند.» مازيارفر البته توضيحاتي در مورد شبكه‌هاي كار كودكان داد كه بيشتر شامل شبكه كودكان زباله‌گرد مي‌شود و اغلب نيروهايش را كودكان مهاجر افغان تشكيل مي‌دهند كه به اميد كسب درآمد به ازاي 2 ميليون تومان بابت هر كودك به ايران فرستاده مي‌شوند و اغلب از همان گاراژهايي كه در آن پياده مي‌شوند كار زباله‌گردي و تفكيك را شروع مي‌كنند تا بتوانند بدهي خانواده‌شان را بابت آمدن به ايران بپردازند. مازيارفر در بخش ديگري از گزارش خود در مورد شرايط تعيين حقوق كودكان در كارگاه‌هايي مانند پرس‌كاري گفت كه كارفرمايانش براي كسب سود بيشتر حتي معادلات پرداخت حقوق را هم تغيير داده‌اند: «در محله‌اي مثل لب خط، كودك براساس ساعات كاري حقوق نمي‌گيرد آنچه حقوق را تعيين مي‌كند ميزان سابقه كاري است. در واقع صاحب كارگاه پرس‌كاري به خانواده‌اي كه چاره‌اي ندارد اين ندا را مي‌دهد كه هر قدر بچه‌اش را زودتر نزد او بفرستد، زودتر حقوقش افزايش پيدا مي‌كند. بچه‌‌اي كه در 6 سالگي وارد پرس‌كاري شود حقوقش از بچه‌اي كه 7 سالگي سر كار مي‌رود بيشتر است. در خانه ايراني لب خط به تازگي با نوجوان 16 ساله‌اي صحبت كرديم كه 8 سال سابقه كار در پرس‌كاري دارد و براي همين است كه حقوقش نسبت به باقي بچه‌ها بيشتر است.» 12 ساعت كار در پرس‌كاري در سال اول بين 200 تا 300 هزار تومان حقوق ماهيانه براي بچه‌ها دارد و بعد با همان ساعت ثابت به ازاي هر سال سابقه ديگر اين حقوق بالاتر مي‌رود. ويديوي 11 دقيقه‌اي با تصوير و صداي پسر بچه‌اي حدودا 10 ساله به پايان رسيد كه صبح تا شب كارش ساخت كتري بود و ‌تصوير و صدايي كه براي حفظ امنيتش نبايد منتشر شود: «كتري مي‌بينم ياد چي مي‌افتم؟ ياد مدرسه.»