آزادي انديشه در فرهنگ كهن ايراني
فريدون جنيدي
اين يادداشت به مناسبت روز قلم در چهاردهم تير ماه نوشته مي‌شود. در «گاهان» يا «گاتاها» كهن‌ترين سروده انديشه‌برانگيز ايرانيان كه در دست است، چنين آمده:
«پروردگارا! كسي كه انديشه‌اش نيك يا بد باشد، كردار و گفتار و وجدان او نيز به نيكي يا بدي خواهد گراييد. راهي كه انديشه به آزادي اختيار كند، اراده و ايمان نيز از آن پيروي خواهد كرد».
و اين گفتار از زماني نزديك به 3200 سال پيش نشان مي‌دهد كه در بن انديشه ايراني «آزادي انديشه» كه امروز با همين نام يا «آزادي قلم»، «آزادي نوشتن» يا «آزادي بيان» شناخته مي‌شود، وجود داشته و اگر در بخش‌هايي از تاريخ ايران، شاهاني ستم‌پيشه به سركوب انديشمنداني چون بزرگمهر و... پرداختند، دليل بر نبود «آزادي انديشه» در سرشت آموزه‌هاي ايراني نيست.
در جايي ديگر از «گاهان» چنين آمده:
«اي مردم! بهترين سخنان را به گوش هوش بشنويد و با انديشه روشن و ژرف و ژرف‌بيني آنها را بررسي كنيد. هر مرد و زن، راه نيك و بد را شخصا برگزينيد...».
در نوشته‌اي كهن با نام «فروردين يشت» چنين آمده:«از فروغ و فر آنان(فروهر پاكان) است كه يك مرد انجمني دانا و زبان‌آور متولد گردد. كسي كه در انجمن، سخن خود را به گوش‌ها فروتواند برد، كسي كه از دانش برخوردار در مناظره «گئوتِم» را مغلوب نموده، پيروزمند به درآيد». اين «گئوتِم» همان بوداست كه از كنار مرز ايران فرهنگي سر به در آورد و اثر آموزش‌هاي او در دشمني با تن و جهان در شرق ايران ديده مي‌شود، چنانكه بزرگ‌ترين پيكره او در باميان بلخ بود. و چنين كس با چنين دين كه نه بر آيين ستايش جهان بوده، دشمن انديشه ايراني به شمار ميرفته و در اين بخش از «يشت‌ها» اين بند افزوده شده است.
اما اگر در داوري درنگ كنيم و او را بودا به شمار نياوريم، بي‌گمان وي هر كه بوده باشد، دشمن انديشه ايراني است كه آرزوي شكست او را در گفتار «فروردين يشت» مي‌خوانيم و اين دشمن انديشه ايراني، آزادي آن را داشته است كه با زبان‌آوري و گفتار در همه جا پيروز شود. چيزي كه امروز «آزادي بيان»اش مي‌خوانيم. روز قلم بر اهل قلم خجسته باد!
بنياد نيشابور
تير 1398 خيامي