نگاهي به فيلم سينمايي قسم ساخته محسن تنابنده
چالش اخلاقي يك فاميل درون اتوبوس
مصطفي محمودي
زني به نام راضيه (با بازي مهناز افشار) فكر مي‌كند خواهرش رضوان را بهمن (با بازي مهران احمدي) شوهر خواهرش به قتل رسانده است. به همين خاطر سي و شش نفر از اعضاي خانواده‌اش را با اتوبوس برادر شوهرش خليل (با بازي حسن پورشيرازي) از گرگان به مشهد مي‌برد تا عليه بهمن قسم بخورند. تنها كسي كه مخالف اين كار است خسرو (با بازي سعيد آقاخاني) همسر راضيه است.
دومين ساخته محسن تنابنده با نام قسم علاوه بر موضوع جذاب و ملتهبش ساختاري دقيق و حرفه‌اي دارد به گونه‌اي كه به لحاظ محتوا و ساختار دقيقا در نقطه مقابل فيلم نخستش گينس كه يك گروتسك بي‌حس و حال با فضايي چند پاره بود قرار مي‌گيرد. طرح مساله قسامه يكي از موضوعاتي است كه همواره محل بحث قرار داشته اما تنابنده بدون هرگونه پيشداوري، از اين موضوع صرفا به عنوان يك بهانه استفاده مي‌كند تا اولا مخاطب و بيننده، خودش راجع به موضوع مذكور بينديشد و تصميم‌گيري كند. ضمن اينكه وي استفاده خوبي از اين مساله به عمل آورده تا موقعيت ملتهب و پيچيده آدم‌ها را درمواجهه با اين مساله تصوير كند و اين چالش را به وجود بياورد كه وقتي جايگاه خوانده و خواهان تغيير مي‌كند ممكن است چه اتفاقاتي رخ دهد.
ساختار دراماتيكي كه براي طرح و نقد مقررات قسامه در حقوق ايران و قانون مجازات اسلامي در اين فيلم به كار گرفته شده است، نيز بسيار موفق و جذاب است . تمام اين مقررات در قالب گفت‌وگوهاي مسافران اتوبوس در فصل اول فيلم گفته مي‌شود. ادامه فيلم در قالب داستان و روايت سينمايي، عملا نگاهي دارد به اين مساله كه در جامعه‌اي كه بيشتر افراد در پي كسب منافع و سودجويي خود هستند و شفافيت و صداقت در ارتباطات فردي و جمعي تا حد زيادي رنگ باخته مراسم قسامه تا چه حدي مي‌تواند حقيقت را از بين برده و واقعيت را ناديده بگيرد.
همچنين بايد به اين نكته هم اشاره كنم كه قسم با طرح موضوع تخصصي و حقوقي يك موضوع كاملا تخصصي حقوقي را سوژه اصلي خود قرار داده است و بدون آنكه اطلاعات غلط به بيننده بدهد و بي‌آنكه فيلمش به كلاس درس تبديل و به ديالوگ‌هاي آموزشي مستقيم و غيرسينمايي متوسل شود، در اثري دراماتيك و بازبان سينما مساله را طرح كرده و به نوعي نقدي هم به آن وارد
ساخته است.
شخصيت‌پردازي آدم‌هاي فيلم هم در نوع خود قابل تامل است. با وجود اينكه در اين داستان به اجبار با جمعي نزديك به 40 نفر طرف هستيم اما تنابنده با ظرافت چند خط توضيح راجع به هر شخصيت به ما ارايه مي‌كند كه مخاطب با نگاهي به هر يك از شخصيت‌هاي فرعي داستان به راحتي مي‌تواند آنان را شناخته و در موردشان
اظهارنظر كند.
تنابنده در حوزه فيلمنامه قسم به خوبي موفق شده تا آدم‌هاي داخل اتوبوس را به ميانه اين چالش اخلاقي پرتاب كند تا هم ميزان رياكاري آنها را نشان دهد و هم بگويد مفاهيم ديني مثل قسامه به چه شكلي مي‌تواند بازيچه سودجويي انسان‌هاي طماعي مثل فاميل‌هاي راضيه شود. تقريبا تمام كساني كه با راضيه همراه شده‌اند تا عليه بهمن قسم بخورند براي منفعت شخصي‌شان قصد انجام اين كار را دارند.
خيلي‌ها مي‌خواهند ديه را بگيرند و اعدام شدن يا نشدن بهمن چندان براي‌شان مهم نيست و بعضي‌ها هم كه صرفا هدف‌شان يك سفر سياحتي زيارتي است.
ضمن اينكه موضوع ملتهب فيلم در نتيجه تركيب با موضوعاتي كه در طول سفر آدم‌هاي داستان به صورت مداوم ايجاد مي‌شود باعث به وجود آمدن موقعيت‌هاي گوناگوني مي‌شود كه كاملا در خدمت قصه قرار مي‌گيرند و به پيشبرد داستان كمك مي‌كنند و باعث ايجاد ضرباهنگ بسيار مناسبي در سير روايي ماجرا مي‌شوند. اين مساله تا زمان سقوط اتوبوس به داخل استخر پرورش ماهي ادامه پيدا مي‌كند و پس از آن ورق برمي‌گردد و تا پايان قصه موضوع با چرخشي مناسب همه حمله خود را متوجه راضيه كرده و او را در موقعيت جديد و كاملا متضاد با موقعيت قبلي قرار مي‌دهد.
ساختار فيلم نيز بسيار زيباست. از همان صحنه ابتدايي كه تنابنده به نوعي علاوه بر آماده ساختن ذهن تماشاگران، به نوعي شخصيت‌هاي داستان را نيز معرفي مي‌كند و تماشاگر در ادامه ماجرا و همراه شدن با قصه تصور مي‌كند كه آخر داستان قرار است اين افراد همگي به مقصد برسند و قسم بخورند اما سفر ناتمام مسافران اتوبوس و برگشتن ورق همه محاسبات تماشاچي را بهم مي‌ريزد. لوكيشن اصلي فيلم با اينكه يك اتوبوس است و كنترل و به دست گرفتن نبض تماشاچي در چنين لوكيشني با آن‌همه آدم درونش كار بسيار سختي است اما به دليل فيلمنامه مناسب كه چنين فضايي را پيش بيني كرده، ريتم و ضرباهنگ به صورت خوبي حفظ مي‌شود و تماشاگر نه تنها از بودن درون اتوبوس احساس خستگي نمي‌كند بلكه مشتاقانه در انتظار مشخص شدن نتيجه سفر و پايان
آن است. فيلم يك مهناز افشار خوب دارد و تعدادي بازيگر كه به درستي انتخاب شده‌اند و نقش را خيلي خوب باورپذير ساخته و تصوير مناسبي از سطح فرهنگي و رفتاري يك فاميل ارايه داده‌اند.تدوين و فيلمبرداري نيز از ديگر نكات ارزشمند فيلم به شمار مي‌رود كه به ديدني‌تر شدن آن كمك زيادي كرده‌اند.
در مجموع دومين ساخته تنابنده فيلمي نفسگير و پر از تعليق است و گويي تنابنده با ساخت گينس به دنبال يك قلق‌گيري از توانايي‌هايش در عرصه نويسندگي و كارگرداني بوده و با ساخت قسم درست به هدف زده و از الان بايد منتظر كار بعدي‌اش باشيم تا ببينيم هدف آتي تنابنده چيست و كجاست؟