خوشه‌چين خرمن بزرگان ايران
علي دهباشي
دكتر عبدالحسين زرين‌كوب متعلق به عصر درخشاني از ظهور بزرگان ايراني است كه از سال‌هاي آغازين قرن گذشته، آغاز شد و در فهرستش نام‌هايي مانند علامه علي‌اكبر دهخدا، علامه محمد قزوين، ملك‌الشعراي بهار، بديع‌الزمان فروزانفر، مجتبي مينوي، دكتر معين، دكتر صفا، عباس اقبال آشتياني و ابراهيم پورداوود و... مي‌درخشند. اين بزرگان كوشيدند با نگاهي منتقدانه و عالمانه به ميراث ادبي ايران‌زمين، نهال ادبيات نوين ايران را بارور سازند؛ از اين رو دكتر زرين‌كوب به نسلي از دانشمندان ايران تعلق داشت كه خوشه‌چين خرمن اين بزرگان بودند. او زماني وارد دانشكده ادبيات دانشگاه تهران شد كه هنوز بسياري از اين بزرگان در قيد حيات بودند و دكتر زرين‌كوب موفق شد از ميراث معنوي آن اساتيد بهره‌مند شود. او هم اديب بود و هم تاريخ‌نگار. زرين‌كوب تاريخ و ادبيات را در هم پيوسته بود؛ تاريخ را از چشم ادبيات مي‌ديد و در ادبيات تاريخ را مي‌جست. در اين باره خود چنين مي‌گفت: «در هيچ زمينه به اندازه تاريخ وقت صرف نكردم و در هيچ زمينه هم به قدر تاريخ با دشواري‌هاي يأس‌آميز مواجه نشدم حتي زماني كه به حكمت و عرفان و مطالعات راجع به كلام و اديان كار مي‌كردم همه‌چيز را از پشت عينك تاريخ نگاه مي‌ديدم. تاريخ براي من تبلور انديشه‌ها و تجربه‌هاي انساني شد؛ در حكمت، در عرفان، در هنر و ادبيات نيز مواردي بود كه با تامل، جوهر و نكته مورد نظر را در تاريخ مي‌يافتم.»
آنچه از دكتر زرين‌كوب به صورت مكتوب باقي مانده موضوعات مختلفي را دربرمي‌گيرد، درست همان‌گونه كه خود نيز در طول حيات پربارش نسبت به هر چيز كنجكاوي نشان مي‌داد. در ميان آثار پرشمار او از شعر و داستان و نمايشنامه تا مباحث تحقيقي مربوط به فرهنگ، اديان، كلام، تصوف، تاريخ، ادبيات، نقد ادبي، فلسفه تاريخ و همچنين ترجمه‌ها به چشم مي‌خورد. اين ترجمه‌ها يادگار دوران جواني او است كه مي‌توان به «تاريخ ادبيات فرانسه»، «بنياد شعر فارسي»، «شرح قصيده ترساييه خاقاني» اثر مينورسكي، كتاب «فن شعر» ارسطو اشاره كرد.
نقد ادبي و معيارهاي آن دومين گروه از آثار دكتر زرين‌كوب است. نگارش «شعر يا تاريخ تطور شعر و شاعري در ايران» در عنفوان جواني به خوبي ردپاي اين موضوع را در انديشه‌هاي نويسنده نشان مي‌دهد. زرين‌كوب در كنار ترجمه فن شعر موضوع رساله دكتراي خود را به نقد ادبي اختصاص داد. ادبيات قديم و جديد هر دو محل توجه دكتر زرين‌كوب بود، به خصوص ادبيات معاصر. تحقيقات درباره زبان و فرهنگ و نيز ادبيات ايران در طول دوران حياتش او را به خود مشغول داشت، مجموعه كتاب‌هاي دكتر زرين‌كوب تحت عنوان «با كاروان حله»، «نقد ادبي»، «نقش بر آب» و چندين مجموعه ديگر.
يكي ديگر از زمينه‌هاي آثار دكتر زرين‌كوب، تك‌نگاري‌هاي متعدد او درباره بزرگان ادب و عرفان فارسي است مانند «از كوچه رندان» درباره حافظ، «فرار از مدرسه» درباره امام محمد غزالي، «صداي بال سيمرغ» درباره انديشه‌هاي عطار، «سر ني» و «پله پله تا ملاقات با خدا» درباره مولانا، «در جست‌وجوي ناكجاآباد» درباره نظامي گنجوي و چندين كتاب ديگر.
و سرانجام اينكه ادبيات ايران مديون آثار دكتر زرين‌كوب است. او حقي عظيم بر همه ما دارد و شناسايي بخشي از هويت فرهنگي و تاريخي خود را مديون كارنامه زريني كه او از خود به جا گذاشته است، هستيم.