نشست سه جانبه آنكارا و مديريت منازعه سوريه
احمد فاطمي‌نژاد
روز دوشنبه 25 شهريور سران 3 كشور ايران، تركيه و روسيه براي پنجمين بار در آنكارا گرد هم آمدند تا تلاش‌هاي خود را براي كاهش منازعه در سوريه و تثبيت وضعيت اين كشور هماهنگ كنند. هر چند طي اين نشست سه‌جانبه و در حاشيه آن ساير ملاحظات تهران، آنكارا و مسكو نيز مورد مذاكره و رايزني قرار گرفت اما كماكان مساله اصلي، وضعيت سوريه به ويژه شرايط ادلب بود. اين نشست هم به خاطر تفاوت موضع تركيه با ايران و روسيه همچنين به دليل وقايع عربستان و انفجار تاسيسات نفتي اين كشور در شرايط ويژه‌اي برگزار شد. با اين همه، سران 3 كشور مذكور با وجود برخي اختلافات در بسياري از موارد به توافق رسيدند كه اين امر در بيانيه پاياني نشست هويداست. لازم به ذكر است كه نشست‌هاي سه‌جانبه سران ايران، تركيه و روسيه فرآيندي هماهنگ با نشست‌هاي آستانه در سطح وزرا و كارشناسان 3 كشور مذكور است كه تا كنون 10 دور آن برگزار شده است. به نظر مي‌رسد كه نشست‌هاي سه‌جانبه ايران، تركيه و روسيه و پشتكار آنها در برگزاري نشست‌هاي مذكور(كه طبق برنامه موجود در آينده نيز ادامه خواهد يافت) نقش قابل توجهي در جلوگيري از تشديد و حتي كاهش منازعه در سوريه داشته است. اين امر نشانگر نقش كشورهاي مذكور در مديريت منازعه سوريه است. مديريت منازعه تلاشي است كه براي كاهش، محدود كردن يا از بين بردن سطح، حوزه و شدت خشونت در منازعه صورت مي‌گيرد. رهيافت مديريت منازعه دو مفروض محوري دارد: الف) منازعه‌اي تاكنون رخ داده يا در حال وقوع است؛ ب) منازعه مزبور را مي‌توان تا حدودي محدود، كنترل و حتي احتمالا تمام كرد. در مديريت منازعه صرفا جلوگيري از تشديد تنش و كاهش آن به هر طريق ممكن مد نظر است. اصلي‌ترين بازيگران دخيل در فرآيند مديريت منازعه بين‌المللي دولت‌ها هستند و نقش ايران، تركيه و روسيه در منازعه سوريه از اين منظر در خور توجه است. يكي از نظريه‌پردازان اين حوزه به نام مالي ام. ملين از 4 راهبرد شفاهي(شامل درخواست براي آتش‌بس، مذاكره و خروج نيروهاي نظامي يا پيشنهاد ميانجيگري براي مذاكره طرفين منازعه)، ديپلماتيك(شامل ميانجيگري، مشاوره، حقيقت‌يابي و تشكيل كميته تحقيق)، اقتصادي(شامل محدوديت‌هاي مالي يا تجاري) و عمليات‌هاي حفظ صلح(نظير تعيين بازرس نظامي، صلح‌سازي، عمليات‌هاي پيشگيرانه، حمايت‌هاي بشردوستانه و...) براي مديريت منازعه ياد مي‌كند. اصل مهم از نظر ايشان در توفيق مديريت منازعه، مداومت و پيگيري طرف ثالث در كاربست راهبردها و تاكتيك‌هاي خود است. اگر طبق رويكرد بالا به رويه ايران، روسيه و تركيه در مذاكرات سه‌جانبه خود طي سال‌هاي اخير خواه در سطح سران و خواه در سطح وزرا و مشاوران نگريسته شود، مشاهده مي‌شود كه اغلب راهبردهاي بالا در مذاكرات سه‌جانبه اين كشورها مورد آزمون قرار گرفته و توافقات مهمي نظير تشكيل «مناطق كاهش تنش» (De-Escalation Zones)، آتش‌بس‌هاي مقطعي، ميانجيگري بين‌گروه‌هاي سوري و... داشته‌اند كه تاثير قابل توجهي در مديريت منازعه داخلي سوريه داشته است. براي تاييد اين مدعا كافي است، وضعيت فعلي سوريه را با چند سال قبل (پيش از شروع مذاكرات سه‌جانبه ايران، تركيه و روسيه) مقايسه كرد. طي اين دوره، منازعه داخلي در اين كشور به مراتب كاهش داشته و نمي‌توان نقش نشست‌هاي سه‌جانبه سران ايران، تركيه و روسيه را در اين فرآيند ناديده گرفت.
مزيت نشست‌هاي فوق‌الذكر هماهنگ‌سازي رويه‌هاي مسكو، تهران و آنكارا در صحنه عملي است. در اين مورد مي‌توان به بيانيه پاياني اجلاس آنكارا در روز دوشنبه 25 شهريور اشاره كرد كه در آن بر موارد زير تاكيد شده است:
٭ تداوم همكاري عملي 3 كشور در ميدان سوريه؛
٭ حمايت از وحدت و تماميت ارضي اين كشور؛
٭ مخالفت با حملات و دست‌اندازي‌هاي اسراييل به سوريه و به ويژه بلندي‌هاي جولان؛
٭ هماهنگي تلاش‌هاي سه‌جانبه در شمال شرق سوريه؛
٭ مقابله با تروريسم و خودمختاري در اين كشور؛
٭ تلاش براي كاهش تنش در ادلب؛
٭ تاكيد بر فرآيند سياسي ايجاد ثبات با ايفاي نقش سازمان ملل؛
٭ پذيرش حق دسترسي «تمام سوري‌ها» به اقلام بشردوستانه؛ و
٭ استقبال از مشاركت عراق و لبنان در روند آستانه.
اگر به نكات فوق نگريسته شود، مشخص مي‌شود كه روسيه، تركيه و ايران ضمن در نظر داشتن منافع خود واقعا نسبت به كاهش منازعه در سوريه دغدغه دارند و در اين زمينه رويكرد متساهلانه‌اي را در پيش گرفته‌اند.
نكته ديگري كه از بيانيه فوق پيداست، مشابهت نسبتا زياد بين اين سياست‌هاي اعلامي و رويه‌هاي عملي كشورهاي مذكور در سوريه است. در مجموع، مرور رويه سياسي و مذاكرات ايران، تركيه و روسيه نشان مي‌دهد كه اين كشورها كم و بيش راهبردهاي چهارگانه فوق‌الذكر براي مديريت منازعه(شفاهي، ديپلماتيك، اقتصادي، عملياتي) را مد نظر داشته و تا حدود زيادي بر مبناي آن عمل كرده‌اند.
مفاد بيانيه پاياني اجلاس آنكارا نيز مويد همين امر است. مهم‌تر از همه پشتكار تهران، مسكو و آنكارا و تداوم مذاكرات سه‌جانبه كشورهاي مذكور مي‌تواند بيش از پيش آنها را در كاهش تنش در سوريه كمك كند. در همين راستا و طبق بيانيه پاياني اجلاس آنكارا قرار است ششمين اجلاس سه‌جانبه ايران، تركيه و روسيه در تهران برگزار شود.