تحريم‌هاي ايالات متحده امريكا، تعلل 1+4 براي جبران نبود واشنگتن در برجام و اقدام‌هاي معكوس برجامي ايران در 3 خط موازي با هم در حال حركت هستند. تهران مي‌گويد، مسير اين خطوط مي‌تواند معكوس شود به شرط آنكه تحريم‌هاي امريكا برداشته شود يا اروپايي‌ها راهي براي وفاي به تعهدات اقتصادي خود بيابند و تعادل را به توافق هسته‌اي مصوب جولاي 2015 بازگردانند. دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا مي‌گويد در قالب سياست فشار حداكثري اين كشور عليه ايران دست به شاكله تحريم‌ها عليه تهران نمي‌زند تا زماني كه تهران با بازگشت به ميز مذاكره عملا بساط توافقي جديد را بچيند، توافقي كه در آن فعاليت‌هاي هسته‌اي، منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي ايران همگي به تفصيل مورد بحث و بررسي قرار بگيرند. ايران مي‌گويد يك دوره يك ساله به بازماندگان در برجام فرصت داده تا بتوانند نبود امريكا در اين توافق را جبران كنند و اكنون نوبت به چشم در برابر چشم رسيده است. استراتژي جديد ايران از نيمه ارديبهشت كليد خورد و تهران در قالب گام‌هاي 60 روزه تاكنون 4 گام برداشته است. گام چهارم ايران كه روز سه‌شنبه از سوي حسن روحاني، رييس‌جمهور اعلام شد عملا زنگ‌هاي خطر را براي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و پايتخت‌هاي 1+4 به صدا درآورد.
14 آبان ماه برابر با پايان سومين فرصت 60 روزه ايران به بازماندگان در برجام بود كه در اين روز حسن روحاني از چند و چون گام چهارم ايران رونمايي كرده و گفت:«طبق برجام بيش از هزار سانتريفيوژ (۱۰۴۴) در فردو داريم. در برجام قرار بود اين سانتريفيوژها بچرخند اما گاز به آنها تزريق نكنيم كه بنده در دستوري به سازمان انرژي اتمي مي‌گويم كه از چهارشنبه گازدهي را در فردو آغاز كنيم.»
همانطور كه پيش‌بيني مي‌شد، فرمان رييس‌جمهور درباره آغاز فعاليت‌هاي كامل هسته‌اي در فردو سر و صداي بسياري در سطح بين‌المللي به پا كرد اما اين هياهو به ترمزي در برابر تصميم ايران تبديل نشد لذا صبح روز چهارشنبه(ديروز) در راستاي اجراي اين دستور، مخزن (سيلندر) ۲۸۰۰ كيلويي كه حاوي حدود ۲۰۰۰ كيلوگرم گاز هگزافلورايد اورانيوم (UF6) است تحت نظارت بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي پس از انتقال از مجتمع غني‌سازي شهيد احمدي روشن(نطنز) به مجتمع غني‌سازي شهيد مسعود عليمحمدي(فردو) در سالن خوراك‌دهي مجتمع فردو قرار گرفت. علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي در توضيح اين گام ايران به خبرنگاران گفت: روز چهارشنبه با حضور بازرسان آژانس، غني‌سازي اورانيوم تا ۵ درصد همچنين غني‌سازي ايزوتوپ‌هاي پايدار در تاسيسات هسته‌اي شهيد عليمحمدي (فردو) آغاز مي‌شود.
بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي نيز در اظهاراتي در اين باره گفت:«بر اساس برجام قرار بود كه مواد هسته‌اي در فردو وجود نداشته باشد اما در راستاي گام چهارم در حال انتقال مواد هسته‌اي به فردو هستيم. جزييات تصميم جديد برجامي را روز سه‌شنبه به آژانس اعلام كرديم و روز چهارشنبه انتقال انجام و در موعد مقرر، مواد به ماشين‌هايي كه تا به حال تحت خلأ مي‌چرخيدند، تزريق مي‌شود. ساعت ۱۲ چهارشنبه عملا گاز را به سانتريفيوژها تزريق مي‌كنيم و چند ساعت طول مي‌كشد تا به مرحله پايداري برسد و تا روز شنبه (۱۸ آبان) كه مجددا بازرسان آژانس خواهند آمد، ما به مرحله‌اي مي‌رسيم كه حدود ۴.۵ درصد غني‌سازي خواهيم داشت.»
فردو در برجام
براي درك معناي گام چهارم ايران بايد نگاهي به تكليف ايران در برجام در حوزه فردو انداخت. در بند 5 برجام در اين باره آمده است:«ايران بر اساس برنامه بلندمدت خود، براي 15 سال، فعاليت‌هاي مرتبط با غني‌سازي اورانيوم از جمله تحقيق و توسعه تحت نظارت پادماني خود را صرفا در تاسيسات غني‌سازي نطنز انجام خواهد داد، سطح غني‌سازي اورانيوم خود را تا سقف ۳.۶۷ درصد نگه خواهد داشت و در فردو از هر گونه غني‌سازي اورانيوم و تحقيق و توسعه غني‌سازي اورانيوم و از نگاهداري هر گونه مواد شكافتپذير خودداري خواهد ورزيد.»
در تكميل تكليف ايران در برجام درباره فردو در بند ششم هم آمده است:«ايران تاسيسات فردو را به يك مركز هسته‌اي، فيزيك و فناوري تبديل خواهد كرد. همكاري بين‌المللي از جمله به شكل سرمايهگذاريهاي مشترك علمي در حوزه‌هاي تحقيقاتي مورد توافق ايجاد خواهد شد. 1044 ماشين IR-1 در قالب 6 آبشار در يك بال در تاسيسات فردو باقي خواهد ماند. دو عدد از اين آبشارها به همراه زيرساخت‌هاي مربوطه بدون اورانيوم به چرخش ادامه خواهد داد و از جمله از طريق اصلاح مقتضي زيرساختها براي توليد ايزوتوپ‌هاي پايدار منتقل خواهد شد. 4 آبشار ديگر به همراه كليه زيرساخت‌هاي مربوطه به صورت ساكن باقي خواهند ماند. كليه سانتريفيوژهاي ديگر و زيرساخت‌هاي مرتبط با غني‌سازي جمعآوري و تحت نظارت مستمر آژانس به نحو مشخص شده در پيوست يك انبار خواهد شد.»
گام چهارم ايران عملا تعهدهاي برجامي ايران در قبال فردو را ناديده مي‌گيرد و غني‌سازي اورانيوم تا ۵ درصد همچنين غني‌سازي ايزوتوپ‌هاي پايدار در تاسيسات هسته‌اي شهيد عليمحمدي (فردو) را كليد مي‌زند.
دوباره جنجال فردو
تخصيص گام چهارم ايران به فردو همانطور كه پيش‌بيني مي‌شد، موجي از ابراز نگراني‌ها را در سطح بين‌المللي به راه انداخت. ايران در گام اول (18 ارديبهشت) عدم رعايت محدوديت‌هاي مربوط به نگهداري ذخاير اورانيوم غني شده و آب سنگين، در گام دوم (14تير) عدم رعايت محدوديت‌هاي مربوط به سطح غني‌سازي اورانيوم و اقدام‌هاي مربوط به مدرن‌سازي راكتور آب سنگين اراك و در گام سوم (15شهريور) گسترش و شتاب‌بخشي به فعاليت‌هاي تحقيق و توسعه هسته‌اي و براساس نيازهاي فني بدون رعايت تعهدات برجامي را پيش برده بود اما دست گذاشتن روي تاسيسات فردو همانطور كه پيش‌بيني مي‌شد و رييس‌جمهور نيز در سخنان خود به آن اشاره كرد بيشترين سر و صدا را به راه انداخت. قرار گرفتن فردو در زيرزمين همواره اين تاسيسات هسته‌اي را به نقطه حساسي براي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و شركاي ايران در جريان مذاكرات هسته‌اي تبديل كرده بود. اكنون ايران قريب به 550 روز پس از كناره‌گيري امريكا از توافق هسته‌اي و يك سال پس از بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي براي وادار كردن طرف مقابل به وفاي به تعهدات برجامي‌اش، فعاليت هسته‌اي در فردو را از سر گرفته است. اقدامي كه ايران مي‌گويد مانند 3 گام پيشين اين كشور از ماهيت برگشت‌پذير برخوردار است.
نيويورك تايمز در توضيح اهميت فني گام چهارم ايران مي‌نويسد:«فردو كه به منظور محافظت در برابر حملات احتمالي نظامي در زير زمين قرار دارد، سال‌ها از چشم بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي دور بوده است. زماني كه مكان اين سايت هسته‌اي افشا شد، رژيم صهيونيستي تهديد كرد كه آن را هدف حمله نظامي خود قرار خواهد داد. رييس‌جمهور ايران روز سه‌شنبه در جريان يك سخنراني با بيان اينكه كاسه صبر تهران لبريز شده، اعلام كرد كه ايران گازدهي به بيش از 1000 سانتريفيوژ در فردو را آغاز خواهد كرد. روحاني تاكيد كرده كه اين اقدام ايران در راستاي كمپين فشار بر غرب براي انجام تعهداتشان است. گام چهارم ايران در مسير كاهش تعهدات برجامي يك روز پس از آن انجام شد كه تهران مجموعه‌اي از پيشرفت‌هاي هسته‌اي در تاسيسات هسته‌اي نطنز را هم به نمايش گذاشت. ايران تاكنون 4 گام برداشته اما به گواه اهل فن هيچ كدام از اين گام‌ها را نمي‌توان در مسير رسيدن به بمب تفسير كرد اما زماني كه مجموع اين گام‌ها را در نظر مي‌گيريم به نظر مي‌رسد كه اندك اندك به پايان توافق هسته‌اي كه 3 سال رسيدن به آن طول كشيد، نزديك مي‌شويم. يكي از اصلي‌ترين نگراني‌هاي 1+5 در زمان مذاكرات هسته‌اي زمان مورد نياز ايران براي رسيدن به بمب اتم بود كه حالا با پيشرفتي كه ايران در زمينه تحقيق و توسعه، نصب و راه‌اندازي ماشين‌هاي سانتريفيوژ داشته به نظر مي‌رسد كه اين بازه زماني در حال كمتر شدن است. يكي از گلايه‌هاي دونالد ترامپ هنگام كناره‌گيري از برجام اين بود كه محدوديت‌هاي هسته‌اي ايران تا سال 2030 كاملا از ميان خواهند رفت اما با اقدام‌هايي كه ايران در 4 گامي كه تاكنون برداشته، انجام داده به نظر مي‌رسد كه از بسياري از موانع زودتر از برنامه‌اي كه در برجام تعيين شده بود، عبور كرده است. هر چند كه ترامپ از پيش از راهيابي به كاخ سفيد، مخالف توافق هسته‌اي ايران بود اما در يك سال نخست حضور او در قدرت، چهره‌هايي مانند وزير خارجه وقت، مشاور امنيت ملي و وزير دفاع وقت هر 3 به او پيشنهاد كرده بودند كه به منظور متعهد ماندن ايران به محدوديت‌هاي هسته‌اي قيد شده در برجام در اين توافق باقي بماند اما اندك اندك ولع ترامپ براي گنجاندن مسائلي چون فعاليت‌هاي منطقه‌اي يا آزمايش‌هاي موشكي ايران باعث شد كه او پايان دادن به حضور امريكا در برجام را به ماندن در اين توافق چندجانبه با تهران ترجيح بدهد. در حال حاضر هم حضور امريكا در برجام پايان يافته و هم آن 3 مشاور ديگر در كابينه رييس‌جمهور امريكا جايي ندارند. در حال حاضر مشخص نيست كه دامنه فعاليت‌هاي ايران در فردو تا كجا وسعت پيدا خواهد كرد و البته اين خبر زماني قابل توجه‌تر مي‌شود كه بدانيم، ايران در تاسيسات هسته‌اي نطنز هم بر تعداد سانتريفيوژهاي فعال افزوده و به نسل‌هاي جديدي از اين ماشين هسته‌اي هم دست پيدا كرده است. هر چند كه حسن روحاني مي‌گويد، تمام گام‌هاي ايران قابل بازگشت هستند اما شرط ايران براي بازگشت به ارديبهشت ماه و تعهد كامل برجامي، يافتن راهي از سوي اروپايي‌ها براي بهره‌مندي اقتصادي ايران از برجام است. يكي از دلايل اهميت فردو براي امريكا و اسراييل اين است كه به دليل موقعيت جغرافيايي اين تاسيسات، تخريب نظامي آن براي دشمنان ايران كار آساني نيست. در جريان برجام، دولت اوباما نتوانست ايران را وادار به توقف كامل فعاليت‌هاي هسته‌اي در فردو يا تعطيل‌سازي اين تاسيسات كند. يكي از مذاكره‌كنندگان وقت امريكا با ايران بارها اعتراف كرده بود كه پابرجا ماندن فردو يك دردسر هميشگي خواهد بود. با اين همه در جريان مذاكرات قرار شد كه تزريق گار به سانتريفيوژهاي فعال در فردو صورت نگيرد. در حالي كه ايران تاكنون 3 دوره 60 روزه در مسير كاهش تعهدات برجامي را پشت سر گذاشته است. برخي از كارشناسان اعتقاد دارند كه هر چند فردو خط قرمز پررنگي براي بسياري است اما تهران مي‌توانست، گام‌هاي شديدتر ديگري هم بردارد كه تاكنون چنين كاري نكرده و اين پرهيز پيام خاص خود را دارد.»
حركت مهيج ايران
الجزيره درباره گام چهارم ايران مي‌نويسد:«با تزريق گاز به سانتريفيوژهاي موجود در فردو، اين مجتمع از سايت تحقيقاتي كه در برجام گفته شده بود به يك تاسيسات هسته‌اي فعال تبديل خواهد شد. ايران با برداشتن گام چهارم يك بازه زماني دو ماهه ديگر نيز به طرف مقابل فرصت داد تا با انجام به تعهدات برجامي خود مانع از فروپاشي توافق هسته‌اي شود. در حالي كه ايران مي‌گويد، گام‌هاي اين كشور براي حفظ توافق هسته‌اي هستند اما فرانسه و بريتانيا بلافاصله گام چهارم ايران را محكوم كردند و روسيه نيز نسبت به اين اقدام ايران ابراز نگراني كرد. به نظر مي‌رسد كه تصميم ايران براي گازرساني به 1044 سانتريفيوژ موجود در فردو مي‌تواند حركتي مهيج به حساب آيد. فردو تنها تاسيساتي است كه غني‌سازي 20 درصد در آن ممكن است و همين مساله هميشه جامعه بين‌المللي را نگران كرده چراكه غني‌سازي 20 درصد را آغازي براي رسيدن به بمب اتم مي‌دانند. خبر فردو در حالي موج بزرگي در فضاي رسانه‌اي به راه انداخت كه روز دوشنبه هم ايران اعلام كرد كه تعداد سانتريفيوژهاي IR-6 نصب شده در نطنز را دو برابر كرده است. اين ماشين‌ها مي‌توانند با سرعتي 10 برابر ماشين‌هاي نسل يك اورانيوم غني شده، توليد كنند.»
فردو، شايد آخرين گام
به گزارش «اعتماد» گام چهارم ايران مي‌تواند آخرين گام تهران در مسير معكوس برجامي باشد به شرط آنكه اروپايي‌ها به اضافه چين و روسيه راهي براي فروش نفت ايران و بازگشت درآمد حاصل از آن بيابند و البته مكانيسم بانكي ايران با جامعه جهاني را هم از زير بار تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا نجات دهند. به نظر مي‌رسد، اروپايي كه در قريب به 600 روز گذشته با وجود شعارهاي سياسي نتوانسته اراده براي حفظ برجام را به عمل تبديل كند عملا عاجز از رسيدن به نقشه راهي بدون حضور امريكا براي نجات برجام است. تاكنون جدي‌ترين طرح را امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه ارايه كرده كه محور آن آتش‌بس ميان ايران و امريكا و آغاز مذاكرات جديد است. با اين همه تهران شرط لازم را برداشته شدن تحريم‌هاي امريكا مي‌داند و رييس‌جمهور امريكا خواهان ديدار با همتاي ايراني سپس سخن گفتن از تحريم‌ها و توافقي جديد است. اضدادي كه به نظر نمي‌رسد با هم جمع‌شدني باشند. ادامه عجز اروپا در برابر امريكا در داخل ايران به همراهي شركاي اروپايي ايران در برجام با سياست فشار حداكثري امريكا تعبير مي‌شود و اين در حالي است كه با هر گام معكوس ايران، برجام به پايان راه نزديك‌تر مي‌شود. تهران تاكنون تمام اقدام‌هاي برجامي خود را در سايه نظارت‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي پيش برده و همزمان تحولات بين‌المللي و شرايط پيراموني را در انتخاب گام‌هاي بعدي مدنظر قرار داده است. در ايران چهره‌هايي چون رييس‌جمهور، وزيرخارجه و رييس سازمان انرژي اتمي تاكيد دارند كه تهران فعلا تصميمي براي كاهش سطح دسترسي‌ها و نظارت‌ها بر برنامه هسته‌اي خود ندارد كما اينكه تمام مراحل 4 گام اخير ايران نيز در حضور بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي صورت گرفته است. مساله ديگر غني‌سازي 20 درصد است كه تهران مي‌گويد فعلا تصميمي براي افزايش سطح غني‌سازي اعلامي (بيش از 5 درصد) ندارد. به نظر مي‌رسد كه در صورت تداوم تعلل 1+4 با پيشروي بيشتر ايران در گام‌هاي معكوس برجامي، اندك اندك ايران نيز به گزينه‌هايي كه مي‌تواند به معناي پايان حيات برجام باشد، نزديك شود.
علي واعظ، تحليلگر مسائل ايران در گروه بين‌المللي بحران در اين باره مي‌گويد: ايران در گام‌هاي معكوس برجامي 3 هدف را دنبال مي‌كند: فشار آوردن به بازماندگان در برجام براي كاهش فشار تحريم‌ها؛ بازدارندگي و بالا بردن هزينه افزايش تحريم‌ها براي امريكا؛ و پاسخ دادن به انتقادات داخلي مبني بر منفعل بودن دولت در برخورد با فشارها. به همين ترتيب دولت ترامپ كه با موقت بودن محدوديت‌هاي برجامي مساله داشت در عمل باعث شد كه ايران آزمايش سانتريفيوژهاي پيشرفته را نه در سال ۲۰۲۶ و غني‌سازي اورانيوم در فردو را نه در سال ۲۰۳۱ بلكه در همين امسال يعني سال ۲۰۱۹ از سر بگيرد.
پيام ظريف به اروپا: به تعهدتان پايبند باشيد
«محمد جواد ظريف»، وزير امور خارجه پيامي خطاب به كشورهاي اروپايي در خصوص چهارمين گام ايران براي كاستن از تعهدات خود ذيل برجام منتشر كرد. ظريف در اين پيام كه در صفحه توييتر خودش منتشر كرده عكسي از يك مصاحبه «مايك پمپئو»، وزير خارجه امريكا در نوامبر سال گذشته منتشر كرد. پمپئو دراين مصاحبه كه روز ۴ نوامبر سال ۲۰۱۸ با شبكه خبري سي‌بي‌اس انجام داده در پاسخ به سوالي درباره اينكه اگر بعد از خروج امريكا از برجام ايران هم از اين توافق خارج شود برنامه امريكا چيست، مي‌گويد: «ما اطمينان داريم كه ايراني‌ها اين تصميم را نخواهند گرفت.» ظريف در توييترش نوشت: «پاسخ ما به تروريسم اقتصادي و باج‌خواهي امريكا عكس آن چيزي است كه ترامپ در اثر القائات ديگران گمان داشت. چهارمين گام ما براي معلق كردن يكي از مفاد برجام، در بند ۳۶ به عنوان پاسخي براي نقض تعهدات امريكا و سه كشور اروپايي پيش‌بيني شده است. راه‌حل ساده براي اتحاديه اروپا و سه كشور اروپايي اين است: به تعهدات‌تان پايبند باشيد و ما تغيير رويه مي‌دهيم.»