سارا معصومي
برجام دوباره اروپايي‌ها را دور هم جمع كرد. يك هفته پس از آنكه ايران طبق اعلاميه از پيش تعيين شده گام چهارم كاهش تعهدات برجامي را برداشت، وزراي خارجه كشورهاي اروپايي در نشستي احتمالا براي آخرين بار به رياست فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا شركت كردند تا درباره طيف وسيعي از مسائل به رايزني بپردازند. هر چند اوضاع سياسي در بوليوي، ونزوئلا، افغانستان، سودان و عمليات تركيه در شمال سوريه هم جزو سرفصل‌هاي اين رايزني بودند اما بحث ايران در مركز توجه رسانه‌ها قرار داشت و تقريبا تمام وزراي خارجه حاضر در بروكسل پيش از آغاز جلسه مقابل دوربين خبرنگاران رسانه‌هاي بين‌المللي با اين سوال‌ها روبه‌رو شدند كه فرجام برجام چه خواهد شد؟ آيا اروپا به كاهش تعهدات برجامي ايران واكنش عملي نشان خواهد داد؟ آيا اروپا از مكانيسم‌هاي موجود در برجام به شمول «مكانيسم ماشه» (بازگرداندن قطعنامه‌هاي سازمان ملل عليه ايران) استفاده خواهد كرد؟
پاسخ به پرسش‌هايي از اين جنس نه براي وزراي خارجه سه كشور اروپايي حاضر در برجام و نه براي ديگر همتاهاي آنها در كشورهاي اروپايي آسان نيست، چراكه نه تنها اروپا بيش از 500 روز پس از كناره‌گيري امريكا از برجام نتوانسته 11 وعده‌اي را كه به ايران داده بود عملي كند، بلكه رايزني‌هاي امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه با دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا و حسن روحاني، رييس‌جمهور ايران هم علي‌الظاهر متوقف شده است. تحريم‌هاي امريكا نه تنها ادامه دارد، بلكه هر روز بر ليست اين تحريم‌ها و شدت اجرايي شدن آنها هم افزوده مي‌شود و در چنين شرايطي ايران مي‌گويد با كاهش تعهدات برجامي در حال بازگرداندن توازن به توافقي است كه منفعت اقتصادي براي تهران نداشته است. پيش از آغاز اين نشست، در بيانيه اتحاديه اروپا آمده بود كه شورا وضعيت امنيت منطقه‌اي در خليج [فارس] و ايران را مورد بحث قرار مي‌دهد. وزارت خارجه فرانسه نيز درباره سوژه‌هاي مورد بحث در بروكسل بيانيه‌اي صادر و اعلام كرده بود كه «وزرا بار ديگر بر اتحاد خود در ارتباط با مساله ايران و تعهدشان به برجام تاكيد خواهند كرد. اين نشست همچنين فرصتي خواهد بود تا در مورد كمك‌هاي بالقوه اتحاديه اروپا به تلاش‌ها براي كاهش تنش در منطقه خليج [فارس] گفت‌وگو كنند.»
پس از اعلام گام چهارم ايران كه اين‌بار آغاز غني‌سازي اورانيوم در تاسيسات هسته‌اي فردو را شامل شد، زنگ‌هاي خطر در بروكسل درباره فرجام برجام و فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران به صدا درآمد و جلسه روز گذشته به نخستين نشست وزراي خارجه اتحاديه پس از اعلام اين گام ايران تبديل شد. در حالي كه ايران از ارديبهشت ماه سال جاري رسما اعلام كرد كه با پايان يك‌سال صبر راهبردي و فرصت دادن به 1+4 براي عمل به تعهداتش، كاهش تعهدات برجامي را آغاز مي‌كند و تاكنون سه مرحله 60 روزه را پشت سر گذاشته است، تعلل اروپا منجر به برداشتن گام چهارم شد كه از اين بازه 60 روزه نيز 7 روز گذشته است. تهران برداشته شدن تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا يا يافتن راهي از سوي اروپا براي فروش نفت و دريافت درآمد حاصل از آن را تنها ابزاري مي‌داند كه مي‌تواند به ترمزي در مسير كاهش تعهدات برجامي اين كشور منتهي شود. پاسخ اروپا نيز اين است كه ما تحريم‌هاي اتحاديه و سازمان ملل را در برجام برداشتيم و از پس جبران تبعات تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا نيز برنمي‌آييم. در چنين فضايي انتخاب فردو به عنوان گام چهارم ايران از همان نخستين ساعات اعلام آن توسط حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان با واكنش‌هاي تند و البته شفاهي اروپايي‌ها روبه‌رو شد. امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه بالاترين مقام اروپايي بود كه بدون توجه به تعلل اروپا در وفاي به تعهدات برجامي ادعا كرد ايران با كاهش تعهدات خود در حال خروج از برجام است. مكرون هرچند كناره‌گيري امريكا از توافق هسته‌اي را عامل اصلي هياهوي به وجود آمده دانست، اما در ادامه اظهاراتش با سياست دونالد ترامپ عليه ايران همراهي كرده و تاكيد كرد كه تهران بايد به توافقي جامع كه هم فعاليت‌هاي هسته‌اي اين كشور و هم فعاليت‌هاي منطقه‌اي و توان موشكي آن را شامل بشود، تن بدهد. ادعايي كه عباس موسوي، سخنگوي وزارت خارجه در نشست خبري روز يكشنبه در پاسخ به «اعتماد» آن را بي‌پايه و اساس خوانده و تاكيد كرد كه اروپا فعلا از عهده همين توافق موجود با ايران هم برنيامده لذا در جايگاهي نيست كه از توافقي ديگر سخن بگويد. روز گذشته نيز اظهارنظر اوليه وزراي خارجه كشورهاي اروپايي درباره برجام طيف‌هاي متفاوتي را شامل شد. برخي نظير وزير خارجه آلمان در واكنشي عجيب ادعا كردند كه اگر روند كاهش تعهدات برجامي ايران متوقف نشود، تحريم‌ها عليه ايران بايد بازگردند و برخي نيز نظير وزير خارجه لوكزامبورگ بر خويشتنداري بيشتر اروپا و تلاش بر حفظ برجام صحه گذاشتند. با اين همه به نظر نمي‌رسد كه نه آن اظهارنظرهاي تند و تيز و نه حمايت‌هاي شفاهي از برجام از سوي مقام‌هاي اروپايي بر اراده سياسي ايران براي ادامه روند كاهش تعهدات برجامي تاثيري بگذارد.
اروپا از اقدام ايران غافلگير نشد
«آسوشيتدپرس» در گزارشي درباره نشست روز دوشنبه وزراي خارجه اتحاديه اروپا درباره ايران نوشت: وزراي خارجه اتحاديه دور هم جمع شدند تا راه‌هاي حفظ برجام را مورد بحث و بررسي قرار بدهند و اين در حالي است كه برخي كارشناسان مي‌گويند مي‌توان بازگشت غني‌سازي به تاسيسات فردو را پايان برجام دانست. برجام براي اتحاديه اروپا به مثابه ابزاري مهم و كليدي براي صلح و ثبات منطقه‌اي و بين‌المللي است و اروپا از زماني كه دونالد ترامپ به شكل يك‌جانبه از اين توافق كنار كشيد، تلاش مي‌كند اين توافق را حفظ كند. با اين همه ابتكارهاي اقتصادي كه اروپا در يك‌سال و اندي گذشته براي نجات برجام به كار بسته كافي نبوده، چراكه بسياري از بانك‌ها و كمپاني‌ها از ترس تحريم‌هاي امريكا با ايران كار نمي‌كنند. يكي از راه‌هاي پيش روي ايران و بازماندگان در برجام استفاده از مكانيسم حل و فصل اختلاف در داخل برجام است. با استفاده از اين مكانيسم پنجره‌اي 30 روزه براي رايزني‌هاي فشرده به منظور رسيدن به راهكاري مشترك باز خواهد شد. البته برخي فشارهاي خارجي از اتحاديه اروپا مي‌خواهد كه تحريم‌هاي اين اتحاديه عليه ايران را كه با برجام ملغي شدند، دوباره برقرار كند. با اين همه تعداد قابل توجهي از مقام‌هاي سياسي اتحاديه مانند وزير خارجه لوكزامبورگ اعتقاد دارند كه تحريم كاري از پيش نخواهد برد و براي هرگونه واكنش نسبت به ايران بايد منتظر گزارش‌هاي رسمي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ماند. آسوشيتدپرس در ادامه اين گزارش نوشت: اروپايي‌ها چندان از واكنش‌هاي برجامي ايران شوكه نشده‌اند و اعتقاد دارند كه از زمان كناره‌گيري امريكا از توافق هسته‌اي انتظار اين واكنش را از ايران داشتند.
باز هم حمايت سياسي از برجام
به گزارش آسوشيتدپرس، پيش از آغاز نشست وزراي خارجه اتحاديه اروپا، «ميروسلاو لايچاك» وزير خارجه اسلواكي در پاسخ به اين سوال كه آيا اكنون زمان اعمال تحريم‌ها عليه ايران فرا رسيده است؟ به تمجيد از توافق هسته‌اي با ايران پرداخته و تاكيد كرد كه همه بايد براي حفظ اين توافق تلاش كنند. وزير خارجه اسلواكي گفت: «ما بايد درباره اينكه چطور برجام را نجات دهيم، صحبت كنيم. اين يك توافق عالي است و ما (كشورهاي اروپايي) بايد آن را زنده نگه داريم.»«يپه كوفود» وزير خارجه دانمارك از جمله افرادي بود كه پيش از آغاز نشست وزراي خارجه به انتقاد از رويه ايران در كاهش تعهدات برجامي پرداخته و گفت: «ايران بايد كاملا به توافق هسته‌اي (برجام) پايبند باشد، چراكه اين پايبندي بهترين گزينه‌اي است كه ما براي جلوگيري از دستيابي ايران به سلاح هسته‌اي در اختيار داريم.»«استف بلاك»، وزير امور خارجه هلند نيز ضمن ابراز نگراني از كاهش تعهدات برجامي ايران گفت: «ما مطمئنا درباره توافق هسته‌اي ايران گفت‌وگو مي‌كنيم. من از رفتارهاي ايران بسيار نگرانم و بايد بگويم كه موضع ايران بسيار نگران‌كننده است.»«هايكو ماس»، وزير امور خارجه آلمان كه كشورش عضو رسمي برجام است پيش از آغاز نشست وزراي خارجه ضمن آنكه خواستار حفظ توافق هسته‌اي شد، گفت: «ما مي‌خواهيم توافق هسته‌اي با ايران را حفظ كنيم. براي اين كار، ايران بايد به توافق پايبند باشد. در غير اين صورت، ما تمام سازوكارهايي را كه در توافق وجود دارد در دسترس خواهيم داشت.» برخي رسانه‌ها عبارت «تمام سازوكار‌ها» را كه هايكو ماس از آن استفاده كرد به تهديد وي درباره احتمال استفاده از مكانيسم ماشه تعبير كردند. «ژان آسل بورن»، وزير خارجه لوكزامبورگ نيز با انتقاد از رويكردهاي اعمال تحريم امريكا عليه ايران گفت، ما نمي‌خواهيم به اين شكل اين مساله را حل كنيم. ما در برهه كنوني بايد منتظر گزارش جديد آژانس بين‌المللي هسته‌اي در خصوص ايران باشيم.
پرهيز موگريني از تندروي
«فدريكا موگريني» مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا پس از پايان نشست وزراي خارجه اين اتحاديه در روز نخست در جمع خبرنگاران درباره واكنش اتحاديه به گام چهارم ايران و ادامه روند كاهش تعهدات برجامي ايران گفت: اقدام جديد ايران در زمينه تاسيسات فردو يك نگراني اصلي است. ما منتظر گزارش آژانس بين‌المللي هسته‌اي درباره ايران هستيم و سپس اتحاديه اروپا و سه كشور اروپايي حاضر در برجام به آن واكنش نشان خواهند داد.
مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا كه به زودي اين پست را ترك مي‌كند، خبر داد كه احتمالا جلسه كميسيون مشترك برجام به زودي برگزار خواهد شد. خبرنگار
وال‌استريت ژورنال در توييترش ضمن اعلام موضع‌گيري‌هاي موگريني نوشت كه احتمالا نشست كميسيون مشترك آتي در سطح معاونان سياسي كشورهاي باقيمانده در برجام خواهد بود. در حالي كه بسياري از رسانه‌هاي بين‌المللي پس از گام چهارم ايران فضاسازي درباره امكان توسل اروپا به مكانيسم ماشه در برابر اقدام‌هاي اخير تهران را پررنگ كردند اما فدريكا موگريني تاكيد كرد كه در جلسه روز گذشته در خصوص استفاده از مكانيسم پيش‌بيني شده در برجام براي حل اختلافات بحث نشد و درباره هرگونه اقدامي قرار است در كميسيون برجام بحث شود. موگريني در بخش‌هاي ديگري از اظهاراتش تاكيد كرد كه جانشين او نياز به مشورت درباره نحوه مديريت كردن موضوعات مرتبط با برجام ندارد و خود همه موارد را به خوبي مي‌داند. به گزارش فارس، خبرنگاري از موگريني درباره صحبت‌هاي روز دوشنبه «حسن روحاني»، در خصوص اينكه ايران با بقاي در برجام مي‌تواند از مدتي ديگر سلاح بفروشد، سوال كرد كه موگريني پاسخ داد: «در اين خصوص اظهارنظري نمي‌كنم.»
چرا اعتراض ايران با «فردو» بيشتر شنيده شد؟
فردو به دليل وضعيت جغرافيايي خاص آن و واقع شدن زير كوه، در برابر حملات احتمالي از امنيت نسبي بسيار بالاتري نسبت به ساير تاسيسات هسته‌اي برخوردار است. لذا از نظر ايران، فردو تضميني براي بقاي برنامه غني‌سازي ايران حتي در صورت حماقت امريكا يا اسراييل براي حمله به نطنز بوده و هست.
اما از نظر غربي‌ها مجتمع فردو كه به دليل وسعت نه چندان زياد آن مناسب براي غني‌سازي صنعتي نيست، صرفا مكاني مخفي در دل كوه براي غني‌سازي مقدار اندك اورانيوم با غناي بالا بود. اين غنا مي‌تواند از 5 درصد تا 60 درصد يا حتي بالاتر باشد و به همين خاطر حساسيت زيادي روي فردو هست.
ايران با انتخاب #فردو به عنوان گام چهارم در حالي كه انتخاب‌هاي كم‌هزينه‌تر ديگري هم روي ميز بودند، سياست فشار حداكثري بر اروپا براي تغيير در واكنش‌ها نسبت به گام‌هاي معكوس برجامي‌‌اش را به اوج رساند. البته برخلاف هياهوهاي رسانه‌اي، فعلا واكنش عملي طرف مقابل ايران در برجام به اين گام، جنبه تندوتيز به خود نگرفته است.
به نظر مي‌رسد احتمالا طرف اروپايي واكنش قهري فوري به گام چهارم ايران نشان نخواهد داد، چراكه رايزني‌هاي مكرون با ايران و امريكا در پشت پرده ادامه دارد و فرانسه از بيم تخريب اين روند فعلا ترمز واكنش تند به تهران را كشيده است. با اين همه همزمان فشار بازيگران غيربرجامي بر تروييكا براي واكنش نشان دادن به گام‌هاي ايران افزايش پيدا كرده است.
ايران با بازگرداندن غني‌سازي به فردو اين پيام را به طرف‌هاي برجامي داد كه با هر گام، سرعت بازگشت‌پذيري اقدام‌هاي معكوس برجامي ايران كم و كمتر خواهد شد. اگر پس از گام نخست، بازگشت‌پذيري ايران به اصل تعهدات برجامي ظرف چندساعت ممكن بود، امروز اين زمان به چند روز تا چند هفته رسيده است.