واكنش تحليلگران و كارشناسان به اجراي گام پنجم هسته‌اي ايران
برجام هنوز زنده است؟
شهاب شهسواري
اعلام گام پنجم و نهايي كاهش تعهدات ايران در چارچوب برجام در واكنش به عدم اجراي تعهدات اين توافق توسط شركاي اروپايي با واكنش‌هاي متعددي در سطح جهان مواجه شد. هر چند بلافاصله بعد از انتشار بيانيه گام پنجم، گروهي از رسانه‌ها به اشتباه از «خروج ايران از برجام» سخن گفتند اما بلافاصله وزير خارجه ايران با انتشار يك پيام در حساب كاربري شبكه اجتماعي توييتر خود تاكيد كرد كه ايران همچنان در برجام است. او تاكيد كرد:«گام پنجم و نهايي ايران، يك گام تقابلي در چارچوب ماده 36 برجام است. ... هر 5 گام ايران در صورت اجراي موثر تعهدات طرف‌هاي ديگر بازگشت‌پذير است و ايران به همكاري كامل خود با آژانس ادامه مي‌دهد.» آژانس بين‌المللي انرژي اتمي با صدور بيانيه‌اي در واكنش به گام پنجم هسته‌اي ايران در قالب برجام تاكيد كرد كه به اين نهاد اعلام شده كه ايران گفته، همكاري تهران با آژانس همانند قبل ادامه خواهد يافت و بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي فعاليت‌هاي خود را در آنجا ادامه خواهند داد. اين نهاد بين‌المللي در ادامه بيانيه خود اعلام كرد كه كشورهاي عضو را در زمان مقتضي در جريان هر تحولي قرار خواهد داد. همزمان جوزپ بورل، رييس سياست خارجي اتحاديه اروپا با انتشار بيانيه‌اي تاكيد كرد: «به شدت از بيانيه ايران در مورد برجام متاسف شدم. مانند هميشه براي راستي‌آزمايي منتظر آژانس مي‌مانيم. اجراي كامل برجام از هر زمان ديگري براي ثبات منطقه و امنيت جهاني مهم‌تر است. در مسير پيش رو به همكاري با همه طرف‌هاي برجام ادامه خواهيم داد.»
تحليل‌هاي مختلفي در مورد گام پنجم از سوي رسانه‌ها و تحليلگران مسائل سياست خارجي، خلع سلاح و هسته‌اي در طول ساعات بعد از اعلام گام پنجم منتشر شد. بسياري از تحليلگران به نكاتي در مورد بيانيه ايران اشاره كرده‌اند از جمله اينكه ايران در اين بيانيه، درصد دقيقي براي سطح غني‌سازي اورانيوم اعلام نكرده و به احتمال زياد قصد ندارد به سرعت غني‌سازي 20 درصدي را از سر بگيرد. همزمان به اين نكته اشاره شده كه ايران، نامي از بازگشت به طراحي قديمي راكتور اراك در اين بيانيه نياورده است، موضوعي كه به گفته يك مقام پيشين امريكا «هم به نفع ايران است هم به نفع جهان چون ايران از طراحي جديد مي‌تواند استفاده بهتري در تحقيقات بكند و جهان هم نگراني كمتري نسبت به دسترسي به پلوتونيوم قابل استفاده در سلاح‌هاي هسته‌اي دارد.» مساله ادامه اجراي پروتكل‌هاي الحاقي هم مساله ديگري است كه از سوي كارشناسان مورد اشاره قرار گرفت. يك ديپلمات ارشد روس و نماينده اين كشور در آژانس انرژي اتمي در اين مورد به نقل قولي از مارك تواين اشاره كرد كه گفته بود:«تواين در پاسخ به شايعات در مورد مرگش گفت اين شايعات خيلي اغراق شده هستند. در مورد برجام هم همينطور است، پروتكل‌هاي الحاقي اجرا مي‌شود، كميسيون مشترك وجود دارد و پروژه اراك در جريان است و... . در نتيجه توافق زنده است هر چند كه وضع خوبي ندارد.»
روسيه: همين را مي‌خواستيد؟
وزارت خارجه روسيه در واكنش به اجراي گام پنجم اقدامات تقابلي ايران در چارچوب برجام تاكيد كرده است كه از نظر اين شريك برجامي، گام اخير ايران تهديدآميز محسوب نمي‌شود. بر اساس اين بيانيه سخنگوي وزارت خارجه روسيه گفت، تصميم ايران براي كنار گذاشتن محدوديت‌هاي باقي‌مانده در زمينه غني‌سازي اورانيوم، تهديدي در زمينه منع اشاعه ايجاد نمي‌كند. بنابر اين گزارش، مسكو همچنين تاكيد كرده كه همچنان به طور كامل به توافق هسته‌اي و اهداف آن متعهد است و براي كار روي آن آمادگي دارد. ميخاييل اوليانف، نماينده دايم روسيه در سازمان‌هاي بين‌المللي مستقر در وين در واكنش به تصميم ايران براي اجرايي كردن گام پنجم و نهايي اقدام‌هاي تقابلي در كاهش تعهدات هسته‌اي براساس برجام تاكيد كرد:«ايران اعلام كرد كه برنامه هسته‌اي‌اش با هيچ محدوديت عملياتي مواجه نيست و كاملا بر مبناي نيازهاي فني پيش مي‌رود. البته اعلام اين تصميم هنوز همه سوالات را جواب نمي‌دهد و لازم است، مدتي بگذرد تا شرايط كامل روشن شود و واقعيت‌هاي جديد را دريابيم. با اين حال ايران تاييد كرده كه همكاري‌اش با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را مانند گذشته ادامه مي‌دهد. اين نكته يعني برنامه هسته‌اي ايران تحت راستي‌آزمايي دقيق بين‌المللي از جمله در چارچوب پروتكل‌هاي الحاقي است. از منظر عدم اشاعه اين نكته آخر بيشترين اهميت را دارد.» اين ديپلمات روس همچنين تاكيد كرد:«ايالات متحده تلاش زيادي كرد تا ايران را از برجام خارج كند، نهايتا به اين هدف رسيد. حالا تهران هيچ محدوديتي در فعاليت‌هاي هسته‌اي‌اش(به جز محدوديت‌هايي كه توسط پيمان عدم اشاعه تعيين شده است) ندارد. آيا اين همان چيزي است كه امريكايي‌ها مي‌خواستند؟»
گام پنجم فرصت است
مارك فيتزپاتريك، پژوهشگر مسائل هسته‌اي و مدير پيشين برنامه عدم اشاعه و سياست اتمي انديشكده موسسه بين‌المللي مطالعات استراتژيك در مقاله‌اي براي اين انديشكده مي‌نويسد: «عقب‌نشيني ايران از اجراي تعهداتش به معناي رها كردن برجام نيست. نظارت‌ها و بازرسي‌ها همچنان ادامه پيدا خواهد كرد و در عين حال دورنماي بازگشت به اجراي تعهدات در صورت از سرگيري معافيت‌هاي تحريمي از سوي دولت امريكا وجود دارد. به رغم بسياري از پيش‌بيني‌ها و تمايلات برخي به اذعان اين انديشكده تندروها در ايران، گام‌هاي اعلام شده توسط ايران در روز 5 ژانويه هيچ اقدام فوري در زمينه افزايش سطح غني‌سازي به سطح قابل استفاده در سلاح‌هاي هسته‌اي يا رساندن به غني‌سازي 20 درصد يا تلاش براي افزايش عمده توليد وجود نداشت. در اين بيانيه هيچ اشاره‌اي به بازطراحي راكتور اراك نشده است، راكتوري كه توقف ساخت آن در واقع مانع اصلي براي دستيابي ايران به پلوتونيوم قابل استفاده در سلاح هسته‌اي است. ابهامي كه ايران با اين بيانيه ايجاد كرده هم دست ايران را براي تغيير شاخص‌هاي عددي غني‌سازي باز مي‌گذارد و هم فضا براي مذاكره را باز گذاشته و پيامي براي اروپاست كه توپ در زمين آنهاست. باقي ماندن بازرسي‌ها، حفظ اصلي‌ترين منفعت برجام است. با بازرسي‌هاي روزانه بازرسان آژانس، جهان مي‌تواند به شكل قابل اعتنايي مطمئن باشد كه ايران به سمت ساخت بمب هسته‌اي حركت نمي‌كند.» با اين وجود، اين تحليلگر مسائل هسته‌اي معتقد است كه ابهام موجود در بيانيه گام پنجم چندان هم نبايد براي طرفداران بازمذاكره برجام خوشحال‌كننده باشد. فيتزپاتريك تاكيد كرده است:«براي تندروهايي كه تحليل مي‌كردند، اقدام اخير به ترور مي‌تواند اهرم فشار امريكا را براي بازمذاكره برنامه هسته‌اي ايران تقويت كند، ابهام در بيانيه ايران نبايد چندان خوشحال‌كننده باشد. ايران تاكيد كرده هر معامله جديدي با ايالات متحده امريكا تنها بعد از برداشته شدن تحريم‌هاي فروش نفت ايران و دسترسي به بازارهاي مالي امكان‌پذير مي‌شود. در چنين شرايطي ... [ترور سردار شهيد] سليماني تنها باعث قاطع‌تر شدن اين خواسته‌ها مي‌شود چراكه هيچ ايراني حاضر نيست به سادگي با آدم‌كش‌ها معامله كند.» او در ادامه به دورانديشي ايران در جدا كردن مساله برجام از انتقام خون شهيد سردار سليماني اشاره مي‌كند و مي‌نويسد:«ايران با تلافي نكردن ترور [سردار] سليماني در جبهه هسته‌اي عملا گشايشي براي كاهش تنش ايجاد كرد. حالا ديگر شركاي باقي مانده بايد تا وضع بدتر نشده از اين فرصت استفاده كنند. بازگشت به اجراي همه مفاد برجام به نفع همه طرف‌هاست نه تنها در حوزه عدم اشاعه هسته‌اي بلكه از لحاظ اجتناب از جنگ.»
ايران از برجام بيرون نرفته است
همزمان با اعلام گام پنجم ايران، گروهي از رسانه‌ها خبر از خروج ايران از توافق هسته‌اي دادند اما بلافاصله بسياري از تحليلگران و كارشناسان مسائل حقوقي و هسته‌اي به اين موضوع اشاره كردند كه رسانه‌ها در مورد خروج ايران از برجام يا پايان توافق هسته‌اي بعد از گام پنجم اشتباه كرده‌اند. سوزان ديماجو، پژوهشگر انديشكده موقوفه كارنگي در حساب كاربري توييتر خود نوشت:«برخي رسانه‌ها از بيانيه گام پنجم ايران دچار سردرگمي شده‌اند، من در گفت‌وگو با مقام‌هاي آگاه ايراني دريافتم كه ايران قصد خروج از برجام ندارد. ... اگر تحريم‌ها برداشته شود، آنها آماده هستند به اجراي كامل تعهدات برگردند.»
ريچارد جانسون، ديپلمات پيشين امريكايي و كارشناس مسائل سلاح‌هاي كشتار جمعي در واكنش به بيانيه گام پنجم ايران مي‌نويسد:«گام پنجم ايران همان اندازه كه قابل پيش‌بيني بود غيرقابل پيش‌بيني هم بود. بسياري از ما تصور مي‌كرديم كه ايران غني‌سازي 20 درصد را به عنوان گام پنجم اعلام مي‌كند. اين كار را نكرد و اين خبر خوبي است. رساندن سطح غني‌سازي به 20 درصد، زمان گريز ايران در صورت تلاش براي ساخت بمب هسته‌اي را به شكل عمده‌اي كاهش مي‌داد.» اين مقام پيشين وزارت خارجه امريكا با اشاره به توييت محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه كشورمان مي‌گويد:«گروهي از رسانه‌ها با سوءبرداشت، گام پنجم ايران را خروج از برجام توصيف كردند اما توييت ظريف نشان مي‌دهد كه ايران دست‌كم از لحاظ سياسي همچنان در برجام است.» او در پايان تاكيد مي‌كند: «برجام مرده باشد يا زنده، سوالات اصلي اينها هستند: بازه زماني گريز هسته‌اي ايران چقدر كاهش پيدا مي‌كند؟ آيا تمايل ايران به همكاري با آژانس عملا اجرايي مي‌شود؟ آيا 3 قدرت اروپايي عضو برجام تلاش‌هاي آخر خود را براي حفظ توافق به رغم تحريم‌ها عملي مي‌كنند؟ آيا 3 قدرت اروپايي فرآيند حل اختلاف برجام را كه ايران خط قرمز محسوب مي‌كند، عملي مي‌كنند؟»
انتخاب ميان بمب و بمب
فيليپ گوردون، پژوهشگر ارشد انديشكده شوراي روابط خارجي امريكا و آدريان طباطبايي، پژوهشگر دانشگاه كلمبيا در يادداشتي براي روزنامه نيويورك تايمز از بازگشت وضعيت دولت ترامپ به پيش از برجام سخن مي‌گويد. به گفته اين دو كارشناس، ايران با اجراي گام پنجم هر چند از برجام خارج نشده اما واشنگتن را در شرايطي قرار مي‌دهد كه قبل از برجام وجود داشت:«دولت ترامپ يا بايد زير تهديد ساخت بمب هسته‌اي توسط ايران باقي بماند يا اينكه تصميم بگيرد، ايران را بمباران كند.» به نوشته اين دو كارشناس، برجام دقيقا با اين هدف تنظيم شده بود كه هر دو گزينه را از روي ميز بردارد اما حالا دولت ترامپ دوباره دچار ترديد انتخاب ميان اين دو گزينه است.
دولت‌مردان امريكايي هم روز گذشته به گام پنجم اقدامات تقابلي ايران واكنش‌هايي نشان دادند. مهم‌ترين واكنش از سوي رييس جمهور ايالات متحده آمريكا بيان شد كه در شرايط سخت داخلي، با حروف بزرگ در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «ايران هرگز به سلاح اتمي دست پيدا نخواهد كرد.» ايران همواره اعلام كرده است كه برنامه هسته اي‌اش كاملا صلح آميز است و ابعاد تسليحاتي ندارد. جان بولتون، مشاور امنيت ملي پيشين ترامپ هم در توييتي نوشت، ايران اهداف واقعي خود را عاقبت علني كرد و مشخص كرد كه قصد توليد سلاح اتمي دارد. او اشاره‌اي به نقش خودش در خروج آمريكا از برجام و بدون ارتباط بودن اقدامات ايران با برنامه‌هاي تسليحات هسته‌اي نكرد.