فردوسي چگونه چنين جايگاه حيرت‌انگيزي يافت؟
هر بيت 4 ساعت و نيم
احسان رضايي
روز ۲۵ ارديبهشت به نام شاعر بزرگ ما، فردوسي بزرگ است. كسي كه فقط و فقط با يك كتاب، يعني «شاهنامه» توانست به جايگاهي برسد كه ديگران با آثار متعدد نتوانسته‌اند به آن نزديك هم شوند. شاعران بزرگ بعدي بارها و بارها از فردوسي و هنرش به نيكي و عظمت ياد كرده‌اند كه شايد بهترينش اين قطعه منسوب به انوري باشد: آفرين بر روان فردوسي/ آن سخن‌آفرين فرخنده/ او نه استاد بود و ما شاگرد/ او خداوند بود و ما بنده
اما فردوسي چطور توانست به اين جايگاه يگانه برسد؟ استادان ادبيات در پاسخ به اين سوال، جواب‌هاي مختلفي داده‌اند و از حكمت و هنر فردوسي گفته‌اند. بگذاريد من هم يك نكته رياضي بگويم. مي‌دانيم كه فردوسي سرودن «شاهنامه» را ظرف ۳۰ سال به انجام رساند. اين عدد ۳۰ را هم خود شاعر گفته («بسي رنج بردم در اين سال سي») و هم شواهد بيروني تاييد مي‌كنند. سرودن «شاهنامه» و تبديل قصه‌هاي ايران باستان به نظم را اول دقيقي، دوست فردوسي به عهده داشته. اين وظيفه را دولت ساماني به او محول كرده بود. دقيقي حدود هزار بيت را كه درباره پادشاهي گشتاسپ و ظهور زرتشت و تاختن ارجاسپ به ايران است مي‌سرايد، اما بعد در سال ۳۶۹ قمري، در حادثه‌اي به قتل مي‌رسد. فردوسي بعد از كشته شدن دقيقي شاعر انجام كار ناتمام او را برعهده مي‌گيرد. فردوسي آخر «شاهنامه» كه از ۷۱ سالگي خود مي‌گويد، تاريخ پايان كتاب را اين‌طور قيد مي‌كند:
سر آمد كنون قصه يزدگرد/ به ماهِ سفندارمذ روز اِرد/ ز هجرت شده پنج هشتاد بار/ به نام جهان‌داورِ كردگار
از اين پس نميرم كه من زنده‌ام/ كه تخمِ سخن را پراكنده‌ام
در ايران باستان، هر روز از ماه اسمي داشته كه به جاي عدد، آن روز را با اسمش مي‌شناختند. مثلا روز ۱۱ ماه به اسم خور (آفتاب) بوده و روز ۱۲ به اسم ماه. روز اِرد، بيست‌و‌پنجم ماه است. پس پايان كار بزرگ فردوسي، روز «اِرد» از ماه اسفند سال ۴۰۰ (پنج هشتاد بار) هجري است كه مي‌شود همان ۳۰ سال كار. حالا حجم كار چقدر بوده؟ از قديم معروف بود كه «شاهنامه» ۶۰ هزار بيت دارد و محمود غزنوي هم اول به فردوسي ۶۰ هزار سكه نقره داد كه باعث رنجش او شد، با اين وجود قديمي‌ترين دست‌نويس‌هاي كامل شاهنامه حدود ۵۰ هزار بيت دارند (مثلا شاهنامه لندن، مورخ ۶۷۵ هجري 49 هزار و 618 بيت دارد) و تصحيح «شاهنامه» خالقي مطلق هم شامل 49 هزار و 530 بيت است. ما براي سهولت حساب و كتاب عدد
۵۰ هزار را فرض مي‌گيريم. اين عدد را اگر تقسيم به ۳۰ سال كنيم و نتيجه را هم به ۳۶۵ بخش كنيم، ميانگين بيت‌هاي سروده شده در هر روز از اين ۳۰ سال كار به دست مي‌آيد: عدد حيرت‌انگيز روزي پنج‌ونيم بيت. آيا طبع استاد بزرگ، فقط روزي اين‌قدر مي‌توانسته بسرايد؟ طبيعي است كه نه. اين عدد، چيز ديگري به ما مي‌گويد. صرف
۳۰ سال از عمر براي ۵۰ يا ۶۰ هزار بيت يعني تلاش خستگي‌ناپذير براي ارتقاي مداوم خود. طبق همان حساب و كتاب بالا، فردوسي براي هر يك بيت از «شاهنامه» به‌طور متوسط ۴ساعت و ۳۳ دقيقه زمان گذاشته و بيت به بيت كارش را بارها و بارها بازبيني و بررسي كرده. طبيعي است كه چنين دقت و تعهدي براي كار، نتيجه هم مي‌دهد. فرمول موفقيت، همان هزار سال پيش هم مداومت و پشتكار بوده.