چند سوال و چند جواب براي يك مساله حل شدني
كنكور برخط مي‌شود، انتخابات نيز هم
علي حاجي‌زاده‌مقدم
بيماري كرونا از يك سو ديوارهايي بين مردم و كشورها كشيده و از سوي ديگر برخي ديوارهاي قديمي در فكر آدم‌ها، مديران و تصميم‌گيران را خراب كرده است. سال‌هاست در فضاي تصميم‌گيري ارشد كشور در كشاكش اين هستيم كه چه خدماتي را مي‌توان غيرحضوري ارايه داد و چه كارهايي حتما بايد با مراجعه فيزيكي اشخاص انجام شوند. كرونا با خانه‌نشين كردن خدمت‌دهنده و خدمت‌گيرنده، ارايه غيرحضوري بسياري خدمات را ممكن كرد، بسي بهتر و بهينه‌تر از روش‌هاي پيشين. بزرگ‌ترين چالش و مانعي كه در ذهن بسياري از مديران مانع اصلي براي دل كندن از فرآيندها و روش‌هاي جاري و قديمي و رها كردن ارباب رجوع از دردسرهاي رفت و آمد است، شناسايي و احراز هويت آدم‌هاست: چطور بفهميم كسي خودش است؟ تقلب و جعل و نفوذ را چه كنيم؟ زيرساختش را نداريم، امن نيست! اول بايد پروژه‌هاي الف و ب و ج انجام شود تا بعد ببينيم چه كار مي‌شود كرد. شايد به همين دليل است كه با وجود سال‌ها برنامه‌ريزي و بحث، هنوز رويدادي سراسري مانند انتخابات يا كنكور با هزينه‌هاي گزاف به شكل كاغذي برگزار مي‌شود.
غافلگيري كرونا ولي ناممكن‌ها را ممكن كرد. در اولين گام، هجوم نامنتظره مردم براي ورود به بورس به ناچار درهاي دژ احراز هويت فيزيكي را باز كرد و براي نخستين‌بار يك خدمت حساس حاكميتي بدون نياز به حضور فيزيكي مردم و به شكل كاملا برخط ارايه شد. اين را بايد به فال نيك گرفت و اين تجربه را به ساير حوزه‌هاي بحراني يا حتي غيربحراني بسط داد. ناگاه مديران ارشد با اين واقعيت روبه‌رو شدند كه فناوري بسياري از غيرممكن‌ها را ممكن كرده و كاربرد تشخيص چهره ديگر تنها باز كردن قفل گوشي تلفن همراه نيست، بلكه مي‌توان با آن قفل همه خدمات حاكميتي را گشود و با دقتي حتي بيشتر از مراجعه حضوري، هويت متقاضي را با داده‌هاي ثبتي مطابقت داد. موضوع برگزاري كنكور سراسري دانشگاه‌ها، امروز به چالش و دغدغه بسياري از خانواده‌هاي ايراني تبديل شده است. در شرايطي كه فاصله‌گذاري و دوري از گردهمايي‌هاي عمومي به عنوان يك بايد بهداشتي (و حتي وظيفه‌اي انساني و ملي براي جلوگيري از شيوع و سقوط بيشتر) توصيه و تبليغ مي‌شود، خانواده‌ها با انتخابي سخت روبه‌رو مي‌شوند كه آيا اجازه دهند فرزندشان در جلسه‌اي طولاني و بسيار شلوغ شركت كند، يا در خانه بماند و يك‌سال از ورود به دانشگاه محروم شود. در واقع جز كساني كه دسترسي نامحدود به ثروت (و قدرت) دارند، بقيه انتخابي جز پذيرفتن اين خطر نمي‌يابند. برگزاري برخط رويدادي به گستردگي و حساسيت كنكور حتما كاري حساس و نيازمند برنامه‌ريزي دقيق است، ولي به هيچ‌وجه غيرممكن نيست. در واقع به نظر مي‌رسد در اين موضوع هم مانع و ديوار ذهني و پيش‌فرض‌هاي بدبينانه، در كنار ترس از ورود به قلمرو ناشناخته‌ها و تجربه نشده است كه اين گزينه را تاكنون كسي حتي روي ميز هم نياورده است. بياييد اين عينك نفي و نشد را لحظه‌اي برداريم و ببينيم واقعا برگزاري كنكور به شكل اينترنتي ممكن است چه موانع و مشكلاتي داشته باشد؟
چطور زيرساختي بسازيم كه پاسخگوي اين حجم از درخواست همزمان باشد؟
بسيار ساده! با برنامه‌ريزي قبلي. ويژگي مهم كنكور سراسري اين است كه بسياري از پارامترهاي اساسي آن از قبيل تعداد و پراكندگي متقاضيان، حجم اطلاعات رد و بدل شده و زمان شروع و پايان پروسه آزمون، كاملا و بادقت بسيار زياد قابل تعيين و اندازه‌گيري قبلي است و مثلا شبيه ثبت‌نام خودرو يا فروش بليت كنسرت استاد شجريان نيست (كه در آنها با حجم ناشناخته و غيرقابل تخميني از متقاضي و رقابت همزمان روبه‌رو هستيم و تجربه شكست در آنها را بارها تكرار كرده‌ايم). حتي اگر ناشناخته‌ها و ريسك‌هايي از اين حيث متصور باشد، با برگزاري آزمايشي يك يا دو آزمون رايگان توسط سازمان سنجش، به خوبي تمامي اين ريسك‌ها شناسايي و مديريت مي‌شود و روان‌ترين و بي‌حاشيه‌ترين آزمون سراسري با كمترين هزينه (در مقايسه با تداركات عظيم آزمون حضوري) برگزار خواهد شد.
چطور هويت متقاضيان را شناسايي كنيم؟ از كجا بدانيم چه كسي در آزمون شركت مي‌كند؟
بگذاريد ببينيم در برگزاري فيزيكي كنكور اين كار چطور انجام مي‌شود؟ با دريافت يك قطعه عكس كه متقاضي موقع ثبت‌نام در كنكور در سايت سنجش آپلود مي‌كند و مقايسه چشمي آن با شخصي كه در محل آزمون حاضر شده است. ولي از كجا معلوم كه تصوير آپلود شده متعلق به خود شخص است؟ كساني كه مقايسه را انجام مي‌دهند چه آموزشي ديده‌اند و چطور سطح مهارت (و حتي صداقت) آنها در اين تطابق كنترل مي‌شود؟ از قضا با برخط شدن آزمون، اين امكان فراهم خواهد شد كه الگوريتم‌هاي به شدت كارآزموده هوش مصنوعي با دقتي بسيار بالا در تشخيص و تطبيق چهره، هويت متقاضي را با داده‌هاي ثبت شده در پايگاه داده‌اي ثبت احوال (يا همين تصاوير دريافت شده از متقاضي در هنگام ثبت‌نام و حتي تصاوير فرد در شبكه‌هاي اجتماعي) مطابقت دهند؛ آن هم نه يك‌بار در ابتدا كه به دفعات، در زمان‌هاي نامشخص و تصادفي در ميان آزمون.
بخشي از داوطلبان ممكن است دسترسي به تجهيزات و امكانات لازم براي حضور برخط را نداشته باشند.
حتي اگر نتوان همه متقاضيان را ملزم به حضور برخط در اين آزمون كرد، با ايجاد اين گزينه و دادن اختيار انتخاب به شركت‌كنندگان در آزمون، حجم زيادي از مشكل كاسته مي‌شود و اقلا در بسياري از شهرهاي بزرگ (شلوغ و داراي ريسك شيوع بيشتر) بسياري از شركت‌كنندگان امكانات و دسترسي و تجربه كافي براي اين نوع حضور را دارند. نكته در اينجاست كه از پيش مي‌توان كاملا مشخص كرد كه چه كساني داوطلب استفاده از اين روش هستند، موقعيت جغرافيايي دقيق محل شركت آنها در آزمون را مشخص كرد و تداركات فيزيكي را براي بخش كوچك‌تري از شركت‌كنندگان انجام داد.
چطور امنيت آزمون را تامين كنيم؟
تامين امنيت چنين سامانه‌اي امروز خدمتي كاملا قابل برنامه‌ريزي و حتي برون‌سپاري است و تيم‌هاي توانمند امنيت نرم‌افزار و زيرساخت داخلي، با ابزارهاي كاملا در دسترس، به خوبي امنيت سامانه را طراحي و تامين مي‌كنند. از سوي ديگر با كم شدن نياز به چاپ و نشر و توزيع حجم زيادي از سوالات در اقصي نقاط كشور، ريسك لو رفتن سوالات از يكي از اين نقاط كمتر مي‌شود. حتي با حذف يا كم شدن زمان تداركات، مي‌توان زمان طراحي سوال را به زمان برگزاري آزمون بسيار نزديك‌تر كرد و از ريسك لو رفتن سوالات كاست.
از كجا بفهميم كساني در كنار متقاضي به او كمك نمي‌كنند و خود شخص به پرسش‌ها جواب مي‌دهد؟
اين شايد يكي از اصلي‌ترين دغدغه‌هاي باز در برگزاري هر آزمون برخط است و بايد درباره پاسخ اين سوال عقل‌هاي بيشتري را به كمك گرفت. ولي در نگاه اول به نظر مي‌رسد روش‌هاي تشخيص ناهنجاري و تحليل داده‌هاي بزرگ بتوانند در اين خصوص به كمك بيايند و با دريافت داده‌هاي ديگري مانند نمرات قبلي شخص در آزمون‌هاي تحصيلي سراسري و آزمون‌هاي آزمايشي (و در قياس با خوشه‌هايي كه شخص در آن قرار مي‌گيرد، مانند مدرسه، شهر و ديار، خانواده و…) رفتار نامنتظر را شناسايي كنند. همچنين مي‌توان براي تعداد محدودي از سوال‌ها راه‌حل تشريحي را نيز از شركت‌كنندگان دريافت كرد. سپس در صورتي كه بر اساس الگوريتم‌هاي تشخيص ناهنجاري احتمال تقلب در برخي موارد زياد بود، اقدام به بررسي پاسخ‌هاي تشريحي و راستي‌آزمايي (حتي حضوري) كرد. همچنين استفاده از روش‌هايي كه باعث متفاوت بودن سوالات شركت‌كنندگان شود هم باعث مي‌شود امكان تقلب سازمان‌يافته و گسترده از بين برود؛ روش‌هايي مانند انتخاب تصادفي تعدادي سوال از يك بانك سوال بزرگ‌تر، تغيير ترتيب سوالات و تغيير اعداد پارامترهاي محاسباتي مساله‌ها. يك راه‌حل ديگر براي اين مشكل اين است كه اساسا منطق و نوع نگاه به آزمون را تغيير دهيم و از اهميت سرنوشت‌ساز كنوني آن بكاهيم. سال‌هاست موضوع حذف كنكور و استفاده از نتايج آزمون‌هاي ضمن تحصيل براي ارزيابي و رتبه‌بندي داوطلبان مطرح است. مشكل اساسي كه مانع اين كار است، ناهمسان بودن سطح ارزيابي و تصحيح و نمره‌دهي در بين شهرها، مدارس و حتي مدرسان است. با استفاده از روش‌هاي داده‌كاوي، مي‌توان اين نتايج را تراز كرد و از تركيب داده‌هاي به دست آمده از اين آزمون سراسري برخط با داده‌هاي قبلي آزمون‌هاي محلي، رتبه‌بندي منصفانه و قابل اتكاتري به دست آورد كه حتي در آن نتايج روز آزمون و عدم دسترسي به مطالب تقويتي (و بعضا دوپينگ آموزشي) پيش از آزمون كمتر نتايج را متاثر كند و نتايج دوران تحصيل بيشتر در نتيجه نهايي موثر باشند. حتي فراتر از اين، مي‌توان اين‌طور به موضوع نگاه كرد كه چرا يك آزمون بايد تعيين‌كننده نهايي پذيرفته‌شدگان باشد؟ چرا با تعميم مدل دانشگاه پيام نور، با پذيرش چند برابر ظرفيت (حتي به شكل از راه دور و برخط) توسط دانشگاه‌هاي حضوري، تصميم نهايي را به عملكرد پذيرفته‌شدگان در ترم (هاي) اول منوط نكرد؟ حتي به نظر مي‌رسد اين پارادايم جديد (با برداشتن حد و مرزها و محدوديت‌هاي فيزيكي و گسترش حوزه رقابت بين دانشگاه‌ها در سطح جهان) به‌طور كلي جايگاه دانشگاه و رقابت براي ورود به آن را دگرگون كرده است و بنابراين بايد به آزمون ورودي دانشگاه نيز نگاهي ديگرگون داشت. كما اينكه هم‌اينك نيز رقابت اصلي در كنكور براي ورود به تعداد محدودي از دانشگاه‌هاي برتر است و بسياري از دانشگاه‌هاي ديگر دغدغه تكميل نشدن ظرفيت دارند. بدون شك اينها تنها بخشي از سوالاتي هستند كه بايد به پاسخ‌شان فكر كرد و اين پاسخ‌ها هم حتما خام و نيازمند بازانديشي‌اند. ولي تا زماني كه ديوار ذهني و «نمي‌شود» پيش‌فرض را كنار نگذاريم و وارد گود يافتن ريسك‌ها و مشكلات و حل و مديريت آنها نشويم، اين اتفاق بزرگ (و ساده) نمي‌افتد و ما سردرگريبان دشواري روش‌هاي قديمي مي‌مانيم. شبيه همين قصه براي برگزاري انتخابات سراسري نيز تكرار مي‌شود و گرهي كه با چند كليك گشوده مي‌شد، كور و كورتر مي‌شود. اولين قدم اين است كه باور كنيم: كنكور برخط مي‌شود، انتخابات نيز هم!
فعال حوزه فناوري