مديركل حفاظت محيط‌زيست استان كرمان مشاهده پلنگ سياه را تاييد كرده
اما هنوز بسياري از كارشناسان ترديد دارند
تصاوير مبهم از مشاهده پلنگ سياه در خاورميانه
چندين روز قبل خبر مشاهده و تصويربرداري از يك قلاده پلنگ سياه در شمال استان كرمان توجهات زيادي را به خود جلب كرد. باشگاه خبرنگاران جوان به نقل از مرجان شاكري، مدير كل حفاظت محيط‌زيست استان كرمان نوشته: «هر چند تصاوير به وسيله دوربين غيرحرفه‌اي و از فاصله نسبتا دور ثبت شده، اما براي ما بسيار مهم و هيجان‌انگيز بود، زيرا اين براي اولين مرتبه است كه پلنگ سياه در خاورميانه مشاهده و ركورد مي‌شود.» اين در حالي است كه بسياري از كارشناسان حيات‌وحش در مورد اين خبر سكوت اختيار كرده و معتقدند كه بدون تصاوير دقيق‌تر نمي‌توان اين خبر را تاييد كرد. هوشنگ ضيايي، نويسنده كتاب راهنماي ميداني پستانداران ايران به «اعتماد» مي‌گويد: «پلنگ سياه يك گونه خاص نيست بلكه پلنگ معمولي است كه مبتلا به ملانيسم است. در پديده موسوم به ملانيسم، پيگمان‌هاي سياه جايگزين تمام رنگ‌ها مي‌شوند در حالي كه در آلبينيسم كه به عنوان مثال در ببرهاي سفيد ديده مي‌شود، پيگمان‌هاي رنگي اصلي تشكيل نمي‌شوند. ملانيسم بيشتر در پلنگ‌هاي آسياي جنوب شرقي و نواحي گرم و مرطوب ديده شده و اغلب باغ‌وحش‌هاي دنيا هم تمايل به نگهداري از اين حيوانات نادر دارند تا جايي كه اطلاع دارم، در آفريقا هم تنها يك مورد پلنگ سياه مشاهده شده اما جگوارهاي سياه و شيرهاي سياه در جاهاي مختلف ديده مي‌شوند. در اين مورد به خصوص چون اولين ركورد در خاورميانه است، بررسي همه‌جانبه نياز دارد يعني نه‌تنها بايد زيستگاه حيوان بررسي شود بلكه بايد از نظر ژنتيكي هم مطالعات لازم انجام شود و به همين دليل گويا پايش‌هاي ميداني بيشتر در دست انجام است.»
مشاهدات به ندرت و اغلب اشتباه
همان‌طور كه اشاره شد، ملانيسم به معناي مازاد ملانين (Melanin) يا رنگدانه در پوست گربه‌هاي وحشي است. ژن موسوم به آگوتي (Agouti gene)، پروتئين موسوم
(agouti-signaling protein, ASIP) را رمزگذاري مي‌كند. اين ژن مسوول توزيع رنگدانه ملانين در پستانداران است و ملانين هم به طيف وسيعي از رنگدانه‌هاي طبيعي در بدن موجودات زنده اشاره دارد. براساس تحقيقاتي كه محققان
دانشگاه ديويس كاليفرنيا
(University of California, Davis) انجام داده‌اند، مشخص شده كه ژن آگوتي، پراكنش يا توزيع رنگدانه سياه را در موهاي بدن گربه‌سانان وحشي تنظيم مي‌كند. اين ژن بيشتر در پلنگ‌هايي كه در آسيا و آفريقا زيست مي‌كنند و جگوارهاي امريكاي جنوبي شناخته شده است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه حداقل ۱۴ مورد از بيش از ۳۵ گونه گربه وحشي كه در كل دنيا شناسايي شده‌اند، مي‌توانند حامل ژني باشند كه باعث ملانيسم (Melanism) مي‌شود. به استثناي پلنگ‌هاي سياه آفريقا و آسيا و جگوارهاي سياه امريكاي مركزي و جنوبي، گزارش‌هايي از باب‌كت‌هاي سياه، لينكس‌ها يا سياه‌گوش‌هاي سياه، جگواروندي‌هاي سياه (Jaguarondis) و پوماهاي سياه موجود است كه البته در مورد پوما هنوز شك‌هايي وجود دارد. لوكاس جي دا سيلوا (Lucas G. da Silva) و همكارانش در سال ۲۰۱۷ در مقاله‌اي با عنوان «بازنمايي پلنگ‌هاي سياه، مدل‌سازي ماكرواكولوژيكي ملانيسم در پلنگ‌ها» به اين نكته اشاره كردند كه پراكنش جغرافيايي و وابستگي‌هاي زيستگاهي اغلب فنوتيپ‌هاي پلي‌مورف پستانداران هنوز به درستي شناخته نشده و همين مساله باعث شده كه ارزيابي‌هاي مربوط به نحوه سازگاري آنها عملا با مانع جدي مواجه باشد حتي در مورد پلنگ‌هاي سياه كه يك نوع شاخص از پديده ملانيسم هستند، هنوز نقشه‌اي وجود ندارد كه بتوان براساس آن پراكنش دقيق را تشريح كرد. داسيلوا و همكارانش در مقاله تحقيقاتي خود داده‌هاي گسترده مربوط به گزارش‌هاي پلنگ سياه را در كل قلمرو اين‌گونه مورد ارزيابي قرار داده و با استفاده از الگوريتم‌هاي مدل‌سازي آشيان اكولوژيك، پتانسيل پراكنش پلنگ‌هاي ملانيستيك و غيرملانيستيك را برآورد كرده و به اين نتيجه رسيده‌اند كه زيستگاه‌هاي متفاوت نقش بسزايي در اين مساله دارند به‌طوري كه در جنگل‌هاي مرطوب و باراني آسيا احتمال مشاهده پلنگ‌هاي سياه بيشتر و در بيوم‌هاي خشك و باز اين قاره احتمال حضور پلنگ‌هاي ملانيستيك بالطبع كمتر و حتي به صفر متمايل است. اين محققان اين‌طور جمع‌بندي مي‌كنند كه ملانيسم در پلنگ‌ها قويا تحت‌تاثير انتخاب طبيعي است يعني ميزان اثربخشي استتار يا تنظيم درجه حرارت بدن در زيستگاه‌هاي مختلف به همراه اثرات ناشي از رطوبت هوا كه مي‌تواند بر ميزان پوشش گياهي هم اثرگذار باشد، بر رخ‌نمايي پديده موسوم به ملانيسم در پلنگ‌ها موثر است. در ضمن اين محققان در مطالعه خود به دو گزارش تاييد نشده از پلنگ‌هاي ملانيستيك در ايران هم اشاره كرده‌اند كه يك مورد آن در جنگل‌هاي هيركاني و مورد ديگر در مرز ايران و تركمنستان بوده است. اما آيا سياه بودن به نفع گربه‌سانان است؟ برخي كارشناسان معتقدند كه وجود ملانيسم در ميان گربه‌سانان وحشي براي آنها مزايايي مانند قدرت استتار بيشتر يا تنظيم درجه حرارت بدن دارد. اما در ۱۸ دسامبر سال ۲۰۱۹ تحقيقي در مجله پلوس وان (PLOS ONE) چاپ شد كه در آن به يك جنبه كاملا منفي از سياه بودن پوست در گربه‌سانان اشاره شده بود؛ «سياه بودن پوست در گربه‌سانان مانع ارتباط مي‌شود.» مساله اينجاست كه اغلب گربه‌سانان وحشي، نشانه‌هاي سفيدي در پشت گوش‌ها يا در نوك دم‌شان دارند كه به آنها كمك مي‌كند تا اطلاعات حياتي را با ساير همنوعان خود رد و بدل كنند اما اين نشانه‌ها در گربه‌هاي ملانيستيك وجود ندارد. نيكولاس پيلفورد (Nicolas Pilford) يكي از محققان باغ‌وحش سنت ديه‌گو كه روي پلنگ‌هاي سياه در آفريقا مطالعه مي‌كند، معتقد است كه هنوز هيچ پاسخ روشني براي اين سوال كه آيا سياه بودن به نفع پلنگ‌هاست يا خير، ارايه نشده، چراكه محققان اغلب روي مزاياي حاصل از يك ويژگي يا رفتار خاص تمركز مي‌كنند و هزينه‌هاي ناشي از آن را ناديده مي‌گيرند.