لبنان و پيمان اجتماعي جديد

موج انفجار مضاعف بيروت كه جان 158 نفر را گرفت و بيش از 6 هزار زخمي و 300 هزار آواره بر جاي گذاشت اكنون به ساختار سياسي لبنان رسيده است. تمام آخر هفته فريادهاي «انقلاب» لبناني‌هاي عصباني كه بيش از هر زمان ديگري خواستار استعفاي دولت كه از نظر آنان بي‌كفايت، فاسد و به ويژه مسوول اين حادثه است در خيابان‌هاي بيروت طنين‌انداز بود. درگيري بين نيروهاي امنيتي و تظاهركنندگان به چنان حدي از خشونت رسيد كه نخست‌وزير، حسان دياب برگزاري انتخابات زودهنگام مجلس را پيشنهاد داد و سرانجام در تاريخ بيستم مرداد استعفاي خود و دولتش را رسما اعلام كرد كه به طريقي اعتراف به ناكارآمدي دولت و به‌ طور گسترده بي‌كفايتي كل ساختار سياسي سنتي لبنان محسوب مي‌شود.  چگونه 2750 تن نيترات آمونيوم، يك ماده شيميايي بسيار سمي و خطرناك كه در تركيب كودها و مواد منفجره مورد استفاده قرار مي‌گيرد به مدت شش سال در يك انبار در بندر بيروت نگهداري مي‌شد؟ بدون شك به دليل سهل‌انگاري و فسادي كه مدت‌ها است لبنان گرفتار آن است. كشتي رسوس حامل محموله نيترات آمونيوم در تاريخ 20 نوامبر سال 2013 روز قبل از حمله گروهي كوچك از القاعده عليه سفارت ايران وارد پايتخت لبنان شد و به دليل ايرادات فني زياد هرگز به مقصد نهايي خود موزامبيك از طريق عقبه در اردن نرسيد. پس از ورشكستگي تاجر روس صاحب كشتي ايگور گرشوشكين مديريت محموله به مقامات بندر بيروت واگذار شد كه در ماه آگوست 2014 آن را به انبار شماره 12 بندر منتقل كردند و در آنجا باقي ماند. به‌رغم هشدارهاي متعدد مقامات گمركي طي 5 سال بعد مقامات قضايي اين محموله خطرناك را در انبار بندر رها كردند تا اينكه در سال 2019 به دنبال تحقيقات مقامات امنيتي دولتي وضعيت خطرناك انبار اعلام شد. اين انفجار حتي سوالات ديگري را نيز مطرح مي‌سازد. در حال حاضر ارتش لبنان مسوول تحقيقات و بررسي علل انفجار است. مقامات گمركي و بندري يكديگر را به سهل‌انگاري متهم مي‌كنند. در حاشيه سفر اخير امانوئل ماكرون به بيروت، رييس‌جمهور لبنان ميشل عون «احتمال اقدام بيروني يا استفاده از موشك يا بمب» را مطرح كرد. برخي از تصاوير ويديويي كه اعتبار منشأ و قابليت اطمينان آن هنوز تأييد نشده نيز گواه بر اين موضوع است. ميشل عون همچنين با انجام تحقيقات بين‌المللي در مورد اين حادثه مخالفت كرد. با توجه به گزارش هشدار‌ دهنده مديريت بندر به وزارت خدمات عمومي و حمل و نقل، مسووليت حادثه در نهايت بر عهده دولت است.  در كشوري كه ماه‌ها با بحران فاجعه اقتصادي روبرو بوده و نيمي از مردم آن زير خط فقر زندگي مي‌كنند، اين حادثه سبب برانگيختن لبناني‌ها شده است. صداي اعتراض مردم لبنان بلند شده و آنان خواهان محاكمه قضايي مقصرين حادثه به دليل بي‌كفايتي و فساد هستند فرقي نمي‌كند چه مسيحي باشند يا سني يا شيعه. 

چگونه مي‌توان پيمان اجتماعي را در كشوري با جمعيت ديني متفاوت و دولت ناكام مورد طمع بيگانگان از نو نوشت؟ اين چالش اصلي لبنان است و در حال حاضر به نظر مي‌رسد تنها مردم كشور از لحاظ سياسي داوطلب اين چالش هستند. در صورت پذيرش كمك‌هاي بين‌المللي، بي‌شك اولين قدم بايد از تجديد ساختار سياسي لبنان آغار شود. با اين حال پيشنهاد انتخابات زودهنگام راه‌حل اين مشكل كه خواست اصلي مردم است، نيست. مجلس لبنان در واقع تا حد زيادي طعمه نيروهاي سياسي شده است كه خواهان تجديد آن هستند.  عده‌اي پيشنهاد دادند كه براي رهايي لبنان از هرج و مرج ساختار سياسي و اقتصادي دولت ناكام اين كشور بايد تحت نظارت سازمان ملل متحد بازسازي شود. همه نگاه‌ها از جمله در لبنان به‌طور خودجوش به سمت فرانسه است تا مانند گذشته نقش خود را به عنوان قدرت قيم ايفا كند. جمع‌آوري 250 ميليون يورو در يك روز طي يك كنفرانس ويديويي زير نظر سازمان ملل و فرانسه نشان مي‌دهد كه چنين تيمي مي‌تواند هدايت‌كننده لبنان در مسير رهايي از بحران باشد. مطمئنا علاقه فرانسه به لبنان - كشوري كه آن را محور نفوذ خود در خاورميانه مي‌داند - سابقه طولاني دارد. ديدار دو روزه رييس‌جمهور فرانسه از بيروت به عنوان نخستين رهبر سياسي جهان كه به دنبال حادثه انفجار از اين كشور بازديد كرد بيانگر اهميت جغرافيايي- سياسي اين رابطه است. امانوئل ماكرون در سخنراني خود در محل سفارت فرانسه در بيروت مسووليت فرانسه به عنوان محافظ مسيحيان شرقي در لبنان و سوريه را يادآور شد. اما به‌‌رغم همه شور و هيجان نمايشي و خضوع ظاهري سخنراني كه تعريفي از «نظم سياسي جديد» براي «نيروهاي سياسي لبنان» را ارايه داد، اين پيام به نوعي به استعمارگرايي نوين متهم شد. اكثرا و به ويژه در لبنان فراموش كرده‌اند كه فرانسه 2020 ديگر فرانسه يك قرن پيش نيست. كشور قدرتمند و قيم سابق كه اكنون خود درگير ركود اقتصادي جدي است، آشكارا نشان داده كه ديگر ابزار جاه‌طلبي‌هاي نظامي يا ديپلماتيك سابق خود را ندارد. هنگامي كه ايالات متحده در ماه مه ‌2018 از برنامه جامع اقدام مشترك خارج شد فرانسه براي حمايت از ايران ناكام ماند، هنگامي كه داعش براي نابودي مسيحيان شرق تهديد به حمله به لبنان كرد، فرانسه غايب بود. فرانسه در درگيري ليبي موضع مبهمي اتخاذ كرده و در مقابل هم‌پيمان مشكل‌ساز ناتو يعني تركيه از خود بي‌ثباتي نشان مي‌دهد. فرانسه ديگر به عنوان يك قدرت قابل اعتماد ظاهر نمي‌شود مگر از نظر آن دسته از دلتنگ‌هايي دوران خاصي در گذشته. چه كاري از دست فرانسه و اروپاييان برمي‌آيد هنگامي كه حاضر به پذيرش اين واقعيت نيستند كه نيروهاي‌شان در جنگ كشته مي‌شوند؟ با اين حال صفحه شطرنج جغرافياي سياسي بيانگر اين حقيقت مسلم است كه برتري از آن بزرگ‌ترين قدرت نظامي نيست بلكه از آن كشوري است كه قادر به بيشترين فداكاري‌هاست. بسياري از قدرت‌هاي بزرگ ديگر مانند ايران، روسيه، چين و همچنين تركيه جايگزين ايالات متحده و اروپايي‌ها در خاور نزديك و خاورميانه شده‌اند. كشورهاي متعددي كه كه داراي منابع مالي و انساني بيشتري نسبت به فرانسه در منطقه هستند و علاقه‌اي نيز به انقلاب يا اصلاحات اساسي در لبنان به منظور حفظ منافع خود در شرق مديترانه ندارند، به ويژه ايران كه به دليل پيوند خود با حزب‌الله و ساير احزاب شيعه در صورت لزوم براي محافظت از هم‌مذهبان خود قادر به مداخله است. نظام سياسي لبنان بازي مبهمي را دنبال مي‌كند و خواستار مداخله «نيروهاي خارجي» است. اما كدام نيروي خارجي و براي چه هدفي؟ منافع مشترك يا بقاي خود؟ اين مساله بعدا مشخص خواهد شد. مانند جنبش هيراك در الجزاير؛ شايد تواناترين نيرو براي تغيير به دنبال خشم و نااميدي مردم از خيابان‌هاي لبنان برخيزد.