موضع روسيه در قره‌باغ؛ يك تير و هفت نشان!
سيد محمدرضا دماوندي
جنگ گسترده و 45 روزه جمهوري آذربايجان و ارمنستان بامداد 20 آبان با امضاي توافقنامه 9 ماده‌اي ميان طرفين و با ميانجيگري روسيه به پايان رسيد. در روزهاي نخست آغاز اين دوره جنگ انتشار اسناد حضور نيروهاي تكفيري در جبهه آذربايجان همراه با فرماندهي عمليات از سوي تركيه و پشتيباني گسترده تسليحات توسط اسراييل و تركيه نشان داد نقض آتش‌بس در اين نوبت سنگين‌تر و جدي‌تر از تمام نقض آتش‌بس‌ها در طول 26 سال سپري شده از زمان برقراري حالت نه جنگ و نه صلح در سال 1994 است.
مشاهده آرايش تهاجمي، پشتيباني وسيع و پرحجم تدارك ديده‌شده و شروع سنگين و پردامنه حملات جمهوري آذربايجان، ارمنستان را مجاب كرد براي ايجاد بالانس در اين رويارويي با استناد به معاهده همكاري نظامي با روسيه اين كشور را متقاعد به ورود به جنگ از طريق اعمال فشار به باكو و متوقف كردن حملات كند اما پاسخ سرد و غافلگير‌كننده مسكو در چند نوبت مبني بر اينكه تعهد روسيه در قبال حمايت از ارمنستان مربوط به زماني است كه خاك اين كشور مورد تهديد واقع شود و چون قره‌باغ خاك ارمنستان نيست روسيه هم نمي‌تواند در اين جنگ مداخله كند روبرو شد. اما علت بي‌توجهي روسيه به درخواست‌هاي مكرر ارمنستان براي دريافت كمك و اعمال ميانجيگري چه بوده است؟ آيا اين عدم توجه را مي‌توان اعمال مجازات عليه پاشينيان و همچنين مردم ارمنستان از سوي روسيه براي اجراي انقلاب رنگين در سال 2018 دانست؟
به نظر مي‌رسد تنها يك دليل را نمي‌توان علت حضور ديرهنگام روسيه در اين جنگ دانست و مجموعه‌اي از عوامل در اين رفتار موثر بوده است. با دقت در مفاد توافقنامه سه‌جانبه و همچنين بررسي شرايط حاكم در ميدان جنگ مي‌توان نتيجه گرفت روسيه با هدف كسب حداكثر امتياز از تمامي بازيگران مرتبط، با برنامه مشخص و هدفمند، ديرهنگام براي ميانجيگري وارد صحنه شده است. در حقيقت روسيه با ارزيابي توان و شرايط بازيگران و نياز متفاوت هر يك از آنان زماني اقدام جدي براي ميانجيگري را آغاز كرد كه جنگ در وضعيتي قرار داشت كه غالب و مغلوب و ناظران همه خواهان پايان يافتن آن بودند. در اين موقعيت پوتين در رداي يك منجي ظاهر و در نتيجه تمام شروط پيشنهادي او هم پذيرفته شد. براساس اين توافقنامه روسيه دستيابي به شش هدف اصلي را مورد توجه قرار داده است؛ به اين معني كه روسيه با فراهم آوردن شرايطي براي كسب منافع توسط طرف‌هاي درگير در اين جنگ بدون آنكه از جيب خود هزينه‌اي كرده باشد امتيازات حداكثري از طرفين به دست آورد.
1- كسب امتياز از جمهوري آذربايجان
با اجراي اين توافقنامه ارمنستان ملزم به خروج از دو منطقه باقيمانده از هفت منطقه‌اي است كه آذربايجان نتوانسته بود در جنگ آن را آزاد كند. در حالي كه با توجه به طولاني شدن زمان جنگ و خستگي نيروهاي نظامي، صعب‌العبور بودن دو منطقه باقيمانده و فرا رسيدن سرماي سخت و بارش‌هاي سنگين برف عدم امكان پيشروي بيشتر و زمينگير شدن نيروهاي آذربايجان كه امكان ضربه‌پذيري از حملات چريكي طرف ارمني را بالا مي‌برد قابل پيش‌بيني بود. بدين‌ترتيب هم باكو بدون ادامه جنگ به فتوحاتش افزوده مي‌شود و هم آنكه ارمنستان با امضاي توافقنامه، مالكيت جمهوري آذربايجان را بر منطق هفتگانه پذيرفته و تاييد مي‌كند و در نتيجه علي اف با كسب اين موفقيت خود را به عنوان ناجي و قهرمان جنگ در تاريخ آذربايجان به ثبت مي‌رساند.
2- كسب امتياز از ارمنستان
روسيه با متقاعد كردن باكو به پذيرش توافقنامه، از ادامه جنگي كه مي‌توانست منجر به تصرف استپاناكرت (خان كندي) و سقوط كامل قره‌باغ كوهستاني شده و فروپاشي سياسي در ارمنستان را به دنبال داشته باشد جلوگيري كرد. در عين حال هفت منطقه پيراموني قره‌باغ كوهستاني كه برخي از جناح‌هاي ارامني خود به اشغالي بودن آن اذعان داشته و نگهداري آن را پرهزينه و پردردسر مي‌دانستند رها مي‌شد. علاوه بر اينكه باكو با امضاي توافقنامه بقاي موجوديت قره‌باغ كوهستاني را خارج از حاكميت خود تاييد كرد.
3- كسب امتياز از تركيه
قرار دادن بندي در توافقنامه كه اجازه ايجاد كريدور ارتباطي ميان نخجوان و سرزمين اصلي جمهوري آذربايجان با عبور از خاك ارمنستان را مي‌دهد بيش از باكو براي آنكارا يك هديه طلايي و فرصت‌سازي تاريخي است. اين كريدور امكان تحقق روياي درياي مديترانه تا درياي خزر و شعار به سوي شرق اردوغان را فراهم مي‌سازد. دسترسي به بنادر جمهوري آذربايجان و بهره‌گيري از حمل‌ونقل دريايي با كشورهاي شرق خزر بدون نياز به استفاده از جاده‌هاي ايران از نتايج اوليه اين توافقنامه خواهد بود.
4- كسب امتياز از امريكا و فرانسه
طي 26 سال برقراري حالت آتش‌بس در منطقه قره‌باغ، گروه مينسك به رياست همزمان سه كشور امريكا، فرانسه و روسيه ضمن نظارت بر منطقه حايل مابين دو طرف درگيري، مسووليت اتخاذ راهكارهاي برقراري صلح دايمي براي پايان بخشيدن به مناقشه در منطقه را برعهده داشته است. اما در تمام اين سال‌ها اين گروه كمترين موفقيتي در اجراي مسووليتي كه بر عهده داشته به دست نياورده است. حال در مقطع زماني كه امريكا درگير مشكلات داخلي ناشي از برگزاري انتخابات رياست‌جمهوري است و فرانسه نيز از توان لازم براي ايفاي نقش قدرتمند برخوردار نيست، روسيه با ارايه طرح ابتكاري خود عملا دو رييس ديگر گروه مينسك را از ميدان خارج كرده است. در اين وضعيت اگر امريكا و فرانسه بخواهند در معادلات منطقه باقي بمانند و گروه مينسك را فعال نگه دارند بايد توافقنامه‌اي را به چالش بكشند كه سه بازيگر از چهار بازيگر با كمال ميل به آن پايبند هستند، بنابراين براي بازگشت به نقطه صفر بايد امتيازات فراواني به روسيه بدهند كه فراتر از امتيازات كسب‌شده توسط مسكو از طريق توافقنامه جديد باشد.
5- كسب امتياز از اسراييل
روسيه با عدم مداخله فوري در جنگ كه به معني موافقت با طولاني شدن آن بود، اين امكان را فراهم آورد تا بازيگر در سايه اين جنگ يعني اسراييل نيز به منافعي دست يابد. به‌كارگيري تسليحات مختلف رژيم صهيونيستي از جمله پهپادهاي شناسايي و تهاجمي كه نقش تعيين‌كننده‌اي در اين جنگ داشت علاوه بر سودآوري مالي براي تل‌آويو موجب وابستگي بيشتر آذربايجان به اسراييل شد. تشكرهاي پيوسته مقامات آذري از اسراييل مبين اهميت اين همكاري نظامي بوده است. علاوه بر اينكه رژيم صهيونيستي فرصت يافت تا برخي از تسليحات خود را در شرايط جغرافيايي مشابه با ايران مورد آزمايش قرار دهد.
6- كسب امتياز از ايران
روسيه با ارايه اين توافقنامه بر خلاف ديگر بازيگران كه با دادن موقعيتي به آنان در مقابل امتياز كسب كرده و خواهد كرد، با دور زدن و محروم كردن ايران فضايي را ايجاد كرده است كه تهران براي كسب منافع حداقلي مجبور شود امتيازاتي را به مسكو واگذار كند. از جمله با ايجاد كريدور نخجوان - آذربايجان ديگر خودروهاي اين كشور براي رفت‌و‌آمد بين دو منطقه نياز به تردد از داخل خاك ايران را ندارند. همچنين بخش زيادي از ناوگان حمل‌و نقل جاده‌اي تركيه براي دسترسي به تركمنستان و تاجيكستان و برعكس ديگر از جاده ترانزيتي ايران عبور نخواهند كرد. تقويت اين كريدور مي‌تواند به معناي تحقق يافتن طرح پاول گوبل و حذف مرز زميني ايران با ارمنستان تلقي شود و بازگشت وضعيت در حال شكل‌گيري به شرايط گذشته كه منافع ايران را تامين كند قطعا نيازمند واگذاري امتيازاتي به روسيه خواهد بود.
7- تحكيم موقعيت روسيه در منطقه
علاوه بر تمام امتيازاتي كه روسيه از ديگر بازيگران كسب خواهد كرد، تحكيم جايگاه اين كشور در منطقه قره‌باغ مهم‌ترين دستاورد اين توافقنامه خواهد بود. رفتار مسكو به گونه‌اي بود كه همه بازيگران تاييد كردند كه بدون حضور و خواست روسيه امكان برهم زدن وضع موجود يا ايجاد شكل جديدي از مناسبات در منطقه وجود ندارد. حال روسيه بعد از انعقاد اين توافقنامه و كمك‌هايي كه به ديگران كرده تا احساس موفقيت كنند آماده بهره‌برداري از تلاش‌هايش و كسب نتايج دلخواه خود است. علي اف براي آنكه نشان دهد رييس‌جمهوركشور ثروتمندي است و تفاوتي ميان شهروندان ارمني و آذري قائل نيست به سرعت حداكثر دلارهاي نفتي را در قره‌باغ صرف خواهد كرد تا اين منطقه را آباد كند و اين فرصت طلايي است براي رونق بخشيدن به كسب و كار شركت‌هاي روسي، همچنين به نظر مي‌رسد معادن غني و سرزمين حاصلخيز اين منطقه جذابيت‌هاي فراواني را براي پيشكشي و تقدير از زحمات طراح اين توافقنامه خواهد داشت.