نقش تلگرام در مديريت بحران زلزله 21 آبان 1396 ازگله سرپل ذهاب
مهدي زارع
زمين‌لرزه 21 آبان 96 ازگله سرپل ذهاب اولين رخداد زمين‌لرزه مخرب و شديد ايران بود كه در عصر توسعه فضاي مجازي و به ويژه پيام‌رسان‌ها (به ويژه تلگرام) رخ داد. سرويس پيام‌رسان تلگرام در ارتباطات در هنگام مديريت بحران زلزله سال 1396 بسيار سودمند بود. پيام‌رسان‌ها به ويژه براي برقراري و تسريع ارتباط به پشتيباني محلي از قربانيان سانحه كمك كردند. نه تنها شبكه‌هاي اجتماعي كمك فوري به هزاران نفر پس از زلزله را تسهيل كردند، بلكه قربانيان، دوستان و خانواده‌ها را قادر ساختند كه اطلاعات باارزش و به موقع را به اشتراك بگذارند. در ايران در زلزله 1396 سرپل ذهاب نشان داده شد كه اين موضوع كمك بزرگي در تلاش‌هاي جست‌وجو و نجات براي افراد آسيب‌ديده است. تلگرام همچنان از محبوب‌ترين برنامه‌هاي پيام‌رسان در ايران است. آمارهاي منتشره از سوي وزارت ارتباطات نشان مي‌دهد كه حدود نيمي از كاربران اينترنت در سال 1396 از اين سامانه پيام‌رسان استفاده مي‌كردند. هنگامي كه تلگرام در 11 ارديبهشت ۹۷ مسدود شد، ۴۰ ميليون كاربر فعال ايراني داشت و ۷۵۰ هزار كانال به زبان فارسي در اين پيام‌رسان فعاليت مي‌كردند. در آن زمان، ميانگين بازديد روزانه از كانال‌هاي ايراني تلگرام، حدود ۲.۵ ميليارد مرتبه بود.. از فايده‌هاي مهم پيام‌رسان‌ها در مديريت بحران ارايه اطلاعات به موقع و مناسب در مناطقي است كه زلزله احساس مي‌شود، چرا كه براي جمع‌آوري تعداد زيادي مشاهده مستقيم و غيرمستقيم از شاهدان عيني براي آگاهي سريع از وضعيت و تشخيص سريع پهنه با بيشترين خسارت بر پايه تجزيه و تحليل اطلاعات مستقيم و غيرمستقيم مردمي مفيد است.
در پنجم دي‌ماه 1382 در زلزله بم تمام بخش‌هاي شرقي شهر به طور كامل نابود شد و بيش از 27 هزار نفر كشته شدند. با ارزيابي‌هاي پس از زلزله بم فقدان برنامه‌هاي جامع مديريت سوانح مشخص و معلوم شد كه مراكز امدادي و درماني محلي از نظر ساختاري كمبود دارند. ارتباط ضعيف بين سازمان‌هاي امدادرساني در برابر حوادث و سوانح نيز از دلايل تعداد بالاي تلفات در زلزله‌هاي ايران شناخته شده است. آنچه بايد از زلزله 1382 بم ياد مي‌گرفتيم و به كار مي‌برديم، در زلزله 1396 نيز ما را گرفتار كرد. بسياري از ارگان‌هاي دولتي از نظر هماهنگي از چابكي و فناوري روز و اطلاعات به‌روز در مورد منطقه برخوردار نبودند تا در تلاش‌هاي امدادي از آن بهره‌مند شوند. احتمالا به همين دليل بود كه مردم زلزله‌زده براي نجات و امداد بيشتر به افراد خانواده خود و شبكه‌هاي اجتماعي و پيام‌رسان‌ها بيشتر متكي شدند. اين امر ممكن است تا حدي ناشي از بي اعتمادي و عدم اعتماد به كارآمدي مسوولان در واكنش و در مديريت بحران باشد. به عنوان مثال، خسارت قابل توجهي كه به بيمارستان‌هاي تازه ساخته شده در اسلام‌آباد و سرپل ذهاب وارد شد نا كارآمدي مجموعه‌هايي كه اين ساختمان‌ها را طراحي و اجرا كرده و كارفرماي دولتي كه آنها را تحويل گرفته زير سوال برود.
البته فراموش نكنيم كه ابتدا از افراد، گروه‌ها و سازمان‌هايي كه به سرعت به زلزله سرپل ذهاب واكنش نشان داده و به طور موثر عمليات انجام دادند (مانند نيروهاي اورژانس، نيروهاي نظامي و انتظامي و...) ياد كنيم. ولي كاربري‌هاي مردمي و غيررسمي فناوري‌ها، و مقايسه آن با كاربري از اين فناوري‌ها در.. نهادهاي مسوول، تفاوت‌هاي زيادي را در زلزله 1396 سرپل ذهاب نشان داد كه مي‌تواند به نقص زيرساختي، ارتباطي و اداري مربوط باشد.
براي افراد آسيب ديده از زلزله شديد، وجود اطلاعات فوري و دقيق در مورد محل پناه گرفتن و تهيه خدمات پزشكي و اجتماعي، غذا و آب تميز و... بسيار مهم است. در زلزله ازگله سرپل ذهاب 1396 بهره‌گيري مردمي از تلگرام و ايجاد شدن كانال‌ها و گروه‌هاي تلگرامي به منظور اطلاع‌رساني در مورد محل‌هاي بيشترين خرابي و اعلام نيازمندي‌هاي مردم آسيب‌ديده نقش مهمي بازي كرد. نمايندگان مردم منطقه زلزله‌زده نيز در كانال‌هاي تلگرام خود اطلاع‌رساني برخط و مستقيم را به مردم منطقه آسيب‌ديده (موكلان خود) شروع كردند. اين موضوع كاري مفيد بود، ولي همزمان نقصان‌هايي را هم نشان داد؛ حركت‌هاي عوام‌گرايانه هم براي جلب‌توجه مردم آسيب‌ديده انجام شد! از همين طريق اطلاعات ناقص و غلط و شبه‌علمي نيز (نظير منشأ غيرطبيعي زلزله و اينكه مساله هارپ موجب وقوع زلزله شده است!) به فراواني در روزهاي بعد از زلزله بين مردم
پخش مي‌شد.
ولي در مجموع و براي اولين بار، كانال‌هاي تلگرامي نيز به وجود آمدند كه با كيفيت نسبتا خوب اطلاعات اضطراري را به ساكنان در مورد ميزان آسيب در منطقه خود، مسدود بودن جاده‌ها، پمپ بنزين‌هاي باز، مراكز توزيع مواد ضروري و همچنين سايت‌هاي پزشكي و اردوگاه‌ها ارايه كردند.
حال براي آينده از اين تجربه مثبت چه استفاده‌اي مي‌توانيم بكنيم؟ تركيب نرم‌افزار و نقشه متناسب با منبع آزاد و قابل دسترس براي همگان و مناسب و همچنين اشتراك داده‌ها و ابزارها و برنامه و ابزارك‌ها (اپليكيشن‌ها)ي الكترونيكي رايگان، راه‌حلي سريع و مقرون به‌صرفه در مواقع بحراني است.
علاوه بر اين، پايگاه‌هاي اطلاعاتي الكترونيكي قابل اعتماد و دقيق از املاك و امكان بازيابي سريع، تعمير و بازسازي اطلاعات را فراهم مي‌كنند. اين سامانه ساده و مقرون به صرفه، مبتني بر فناوري‌هاي اينترنتي و رسانه‌هاي اجتماعي مي‌تواند با ارائه اطلاعات به‌موقع به شاهدان عيني، اضطراب را كم كند و در كاهش فوري ريسك زلزله موثر باشد.