جريان‌سازي رسانه‌هاي خارجي درباره آزمايش انساني واكسن كرونا در كشور
ايران از روش علمي مرسوم جهان پيروي كرد
گروه اجتماعي
سه روز بعد از اولين نوبت تزريق واكسن ايراني «كرونا»، شايعه‌اي در شبكه‌هاي اجتماعي منتشر شد و به خبرگزاري‌هاي خارج از كشور رسيد با اين مضمون كه محلول تزريق شده به داوطلبان آزمايش واكسن ايراني كرونا، واكسن اصلي نبوده، بلكه آب مقطر استريل شده بوده است. اين شايعه كه البته يكي از پيامدهاي ضعف اطلاع‌رساني و ناآگاهي بود، تا آنجا قوت گرفت كه به سوژه روز «يورونيوز» هم تبديل شد و اين خبرگزاري خارج از كشور، اين شايعه را به شكل يك پرسش، در اخبار روز خود قرار داد. اما دليل اصلي شكل‌گيري اين شايعه مي‌توانست اين باشد كه يكي از سه نفر داوطلبي كه روز سه‌شنبه، براي تزريق نمونه انساني واكسن ايراني كرونا -از توليدات شركت داروسازي شفا؛ زيرمجموعه ستاد اجرايي فرمان امام- پيشقدم شدند، طيبه مخبر، دختر محمد مخبر، رييس اين ستاد و مالك مجموعه داروسازي بركت بود كه همين اتفاق و حضور فرزند يكي از چهره‌هاي سياسي كشور در جايگاه داوطلب آزمايش حياتي‌ترين واكسن در دست آزمايش در كشور، ذهنيت مردم را به سمت تجربه‌هاي ناخوشايند «آقازادگي» و بهره‌مندي «چهره‌ها» از «رانت» و سوءاستفاده از غفلت و بي‌خبري جامعه عمومي برد و البته زمينه بهره‌برداري خبري هم به خبرگزاري‌ها و شبكه‌هاي فارسي‌زبان خارج از كشور داد.
به همين دليل هم بود كه اين شايعه، از زبان مردم كوچه و بازار به شبكه‌هاي اجتماعي و شبكه‌هاي ماهواره‌اي آن سوي مرزها هم رسيد چنانكه در گزارش يورو نيوز هم، اين نكته مورد اشاره قرار گرفته بود كه «انتخاب خانم مخبر به عنوان يكي از داوطلبان قصد داشت حاوي اين پيام عمومي باشد كه سطح اطمينان از كارايي و اثربخشي واكسن ايراني بسيار بالاست.»
بدبيني و بي‌اعتمادي مردم ايران به واكسن كروناي ساخت داخل يا حتي توقع آزمايش اولين نمونه‌هاي واكسن اهدايي «فايزر» بر مسوولان و مقامات كشور، در حالي است كه مرداد امسال، ولاديمير پوتين؛ رييس‌جمهوري روسيه همزمان با صدور دستور واكسيناسيون عمومي، اعلام كرد كه دختر خودش، اولين داوطلب تزريق واكسن روسي كرونا بوده است. اواخر آذر امسال هم مايك پنس، معاون رييس‌جمهوري وقت امريكا و همسرش، همزمان با آغاز واكسيناسيون عمومي، داوطلب تزريق واكسن امريكايي كرونا شدند. در واقع، دو كشوري كه در ايران هم به گونه‌اي نامحسوس، از رفتار چهره‌هاي آنها الگوبرداري شد، كشورهايي هستند كه سطح اعتماد عمومي به دولت‌هاي‌شان، قابل توجه نيست اما با اين حال، مشابه شايعاتي اينچنين را در آن كشورها شاهد نبوديم. علاوه بر آنكه روز سه‌شنبه و همزمان با تزريق اولين نمونه‌هاي واكسن ايراني كرونا به داوطلبان، مينو محرز، محقق پروژه توليد واكسن ايراني كرونا در گفت‌وگو با خبرگزاري تسنيم، در توضيحات كامل و البته بسيار دير و با تاخير غير قابل جبران، براي اذهان عمومي روشن كرده بود كه مراحل تزريق اولين نمونه‌هاي آزمايشي واكسن همين است كه روز سه‌شنبه اجرا شد. محرز گفته بود: «روش مطالعه كارآزمايي باليني واكسن ايراني كرونا، روش دوسوكور است كه در اين روش، يك دسته از داروهاي تزريقي به افراد، واكسن اصلي است و يك دسته ديگر، پلاسبو (دارونما) است. پلاسبو، واكسن نيست و اثرات واكسن را ندارد و با اين هدف استفاده مي‌شود كه جهت‌‌گيري خاصي در افراد مورد مطالعه و محققان ايجاد نشود و نتايج مطالعه باليني، تحت تاثير جهت‌‌گيري‌‌ها قرار نگيرد و تضاد منافع رخ ندهد. در تزريقي هم كه روز سه‌شنبه بر سه داوطلب صورت گرفت، به افراد داوطلب گفته نشد كه به كدام‌يك از آنها واكسن اصلي و به كدام‌يك از آنها دارونما تزريق شده كه اين روش، از ويژگي‌‌هاي مطالعه دوسوكور است و در اين مطالعه، نتيجه تحقيق و كارآزمايي باليني به دور از جهت‌‌گيري خواهد بود؛ همچنين قضاوت نتايج حاصل از مطالعه راحت‌‌تر خواهد بود.»
به دنبال انتشار اين شايعات در فضاي مجازي و شبكه‌هاي خبري خارج از كشور، مصطفي قانعي، رييس كميته علمي ستاد ملي مقابله با كرونا، در وبيناري كه در فرهنگستان علوم پزشكي برگزار شد، توضيحات كاملي درباره پروژه توليد واكسن كرونا در دنيا ارايه كرد. قانعي، ضمن اعلام اينكه واكسن ايراني كرونا تا 12 ماه آينده توليد خواهد شد، افزود: «در حال حاضر در دنيا بيش از ۱۱ واكسن كرونا در فاز سه باليني قرار دارد و دو واكسن فايزر و بايون تك و مدرنا هم در داخل امريكا و برخي كشورها تاييديه گرفته‌اند. ايران نيز در فاز اول باليني اولين واكسن كروناي خود قرار دارد. در حال حاضر بيش از ۱۷۱ مطالعه پيش باليني در حوزه واكسن در دنيا در حال انجام است و ۲۱ مطالعه در فاز يك، ۲۲ مطالعه در فازهاي يك و 2، سه مطالعه در فاز 2، ۴ مطالعه در فازهاي 2 و 3 و بيش از ۱۱ مطالعه نيز در فاز ۳ قرار دارد كه اگر ۱۰۰ مطالعه پيش باليني وارد فاز سه باليني شوند، حجم انبوهي از واكسن‌ساز‌ها را در سال آتي در دنيا خواهيم داشت كه در تاريخ بشريت بي‌سابقه است كه به اين ميزان واكسن‌ساز آن هم با تمركز بر يك بيماري داشته باشيم. تمام واكسن‌ساز‌ها در دنيا بر ۴ پايه كار مي‌كنند. برخي مجموعه‌ها بر پايه ويروس كامل (ويروس غيرفعال شده يا ضعيف شده) تعدادي بر پايه ناقل ويروسي (تكثير شونده و غيرتكثير شونده) بيش از ۱۶ مجموعه بر پايه اسيد نوكلئيك (DNA و RNA) و ۲۰ مجموعه نيز بر پايه پروتئين پايه (زيرواحد پروتئيني و ذرات شبه ويروسي) فعاليت دارند. از بين مدل‌هاي راه يافته به فاز باليني در دنيا، ۱۶درصد تك‌دوز، ۵۷درصد دو دوز و 2درصد نيز ۳ دوز تزريق مي‌شوند. از بين واكسن‌هايي كه 2 دوز تزريق مي‌شوند، ۸درصد از آنها در فاصله ۱۴ روز، ۲۰درصد در فاصله ۲۱ روز و ۲۹درصد نيز در فاصله ۲۸ روز بايد تزريق شوند. تاكنون و از بين واكسن‌هاي كروناي تحت مطالعه، ۵درصد به شكل خوراكي و ۸۵درصد به صورت تزريقي استفاده مي‌شوند. براساس منابع مجله نيچر، كشورهاي امريكا، انگلستان، هند، نروژ، فرانسه، چك، هلند، بلژيك، چين، سوييس، ژاپن، روسيه و چند كشور ديگر و شركت‌هاي آكسفورد-آسترازنكا، سانوفي-جي اس كي، نوواوكس، فايزر، جانسون‌اند جانسون/ جانسن، كيوروك، واكسارت، انستيتو سرم، باهارات، گامليا، سينوفارم و چند شركت ديگر، توليد‌كننده عمده واكسن در دنيا هستند و ايران نيز برنامه توليد انبوه واكسن توسط شركت‌هاي داخلي را دارد چنانكه در پايگاه يونيسف، ايران نيز به عنوان يكي از كشورهاي توليد‌كننده واكسن مطرح شده است.» قانعي در توضيح ميزان و دوزيج واكسن كروناي پيش‌فروش شده در دنيا گفت: «تاكنون شركت آكسفورد-آسترازنكا حدود ۳.۲ ميليارد دوز، جانسون و جانسون حدود ۱.۳ ميليارد دوز، نواواكس حدود ۱.۴ ميليارد دوز، سانوفي/ جي‌اس‌كي حدود ۱.۲۳ ميليارد دوز، فايزر بيون تك حدود ۱.۳ ميليارد دوز، مدرنا حدود ۷۸۰ ميليون دوز، سينوواك حدود ۲۶۰ ميليون دوز، اسپوتنيك وي ۳۴۰ ميليون دوز و شركت كيوروك ۴۱۰ ميليون دوز از واكسن خود را پيش‌فروش كرده‌اند. قيمت پايه واكسن‌هاي خارجي متفاوت است. به عنوان نمونه قيمت پايه واكسن مدرنا بين ۲۵ تا ۳۷ دلار، سينوواك ۱۳ تا ۲۹ دلار، سانوفي ۱۰ دلار و آكسفورد-آسترازنكا ۴ دلار است و ساير واكسن‌ها نيز قيمت پايه ۱۰ تا ۱۶ دلار گذاشته‌اند.»
به گفته قانعي، كشورها براساس نوع واكسن، ميزان توليد و قيمت آن، واكسن مورد نياز خود را انتخاب و تامين مي‌كنند اما ايران حدود 3 تا ۴ ماه از واكسن ساز‌هاي پيشرو دنيا عقب‌تر است، چون فعلا آزمايش باليني واكسن ايراني كرونا در فاز يك است در حالي كه باقي توليد‌كنندگان، در فاز 3 هستند.
قانعي ضمن اشاره به اينكه تامين‌كننده مالي تمام توليد‌كنندگان واكسن در دنيا، دولت‌ها هستند كه واكسن را پيش‌خريد كرده‌اند اما موسسات غيرانتفاعي و نهاد‌هاي خصوصي و غيردولتي نيز در اين زمينه مشاركت دارند، در مورد سبد خريد كوواكس براي كشورهاي فقير يا درحال توسعه هم افزود: «سازمان جهاني بهداشت كشورها را براساس درآمد پايين، متوسط و پردرآمد تقسيم مي‌كند. مجموعه كوواكس حدود ۱۰درصد از واكسن‌هاي جهان را پيش‌خريد كرده، اما ساير كشورها به سهم خودشان نيز واكسن خريده‌اند. امريكا ۱۴درصد، اتحاديه اروپا ۲۱درصد، اندونزي ۴.۷درصد و برزيل ۲.۷درصد از واكسن‌هاي جهان را پيش‌خريد كرده‌اند. ۷۰۰ ميليون دوز واكسن توسط كوواكس، يك و نيم ميليارد دوز توسط هند و ساير كشورها نيز مقدار‌هاي متفاوتي واكسن پيش‌خريد كرده‌اند. در مجموع تاكنون ۷ ميليارد و ۲۵۰ ميليون دوز واكسن كرونا از توليد‌كنندگان واكسن پيش‌خريد شده است. پيش‌بيني مي‌شود كه در نيمه اول سال ۲۰۲۱ حدود ۷.۷ ميليارد دوز تقريبا معادل جمعيت دنيا، در نيمه دوم سال ۲۰۲۱، حدود ۱۲ ميليارد دوز و در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۸ ميليارد دوز واكسن كرونا در دنيا توليد شود. شهريور يا سال آينده در همين زمان شايد مشكل تامين واكسن در كشور نداشته باشيم، بلكه احتمال مازاد واكسن در داخل كشور نيز وجود دارد.» قانعي به نكته جالبي هم در صحبت‌هاي خود اشاره كرد؛ اينكه چطور پيشرفت علم واكسن‌سازي، در بحران كرونا، موفقيتي نصيب توليد‌كنندگان واكسن كرده است: «به استناد مقاله اخير در مقاله نيچر، سال ۱۸۸۰ در دنيا براي ساخت واكسن تيفوييد اقداماتي شروع شد، اما ۱۰۰ سال طول كشيد تا واكسن آن ساخته شد. ساخت واكسن هپاتيت هم حدود ۱۰ تا ۱۵ سال طول كشيد اما علم بشريت، توانمندي فناوري و مدل مصرف اورژانسي باعث شد تا كمتر از يك سال، واكسن كرونا ساخته شود كه نشان‌دهنده توسعه ساخت واكسن در جهان امروز است.» توضيح ديگر رييس كميته علمي ستاد ملي مقابله با كرونا درباره تاييديه‌هاي واكسن كرونا و روش و زمان تزريق واكسن‌ها بود كه افزود: «براي تزريق واكسن، دو نوع تاييديه داريم. يك نوع تاييد مربوط به سازمان غذا و داروي امريكا و ساير كشورهاي صاحب رگولاتوري در سطح ملي و محلي است. تقريبا همه واكسن‌هايي كه تاكنون تاييديه‌هاي محلي براي تزريق گرفته‌اند، در فاز سه باليني هستند. شبهه‌هايي پيش‌آمده كه به عنوان نمونه عربستان، امارات و بحرين، واكسن فايزر را خريداري كرده و به مردمش تزريق مي‌كند در حالي كه اين تزريق با تاييديه محلي انجام مي‌شود نه با تاييديه بين‌المللي. روز سه‌شنبه هم واكسن آكسفورد-آسترازنكا در انگليس براي تزريق تاييديه گرفت. تمام واكسن‌هاي موجود هنوز در مرحله فاز سه باليني قرار دارند و مطالعه آنها تمام نشده، اما برخي آنها توانسته‌اند تاييديه‌هاي محلي را بگيرند و تزريق را شروع كنند.» قانعي همچنين در مورد تفاوت فرمولاسيون واكسن‌هاي ساخته شده كه بر نحوه تزريق، حجم توليد، قيمت و حتي نحوه نگهداري آنها نيز تاثير مي‌گذارد هم گفت: «واكسن‌هاي فايزر بيون تك، مدرنا و كيورواك بر مبناي RNA ساخته شده‌اند كه بايد در دو دوز تزريق شوند، اما دماي نگهداري فايزر، منفي ۷۰ و مدرنا منفي ۲۰ درجه است، اما كيورواك در دماي يخچال قابل نگهداري است و احتمالا حدود ۹۰ تا ۹۵درصد موثر هستند. قيمت آنها بين ۱۹ تا ۳۷ دلار و ظرفيت توليد اين شركت‌ها به ترتيب ۱۳ ميليارد، يك ميليارد و ۳۰۰ ميليون دوز است. اين واكسن‌ها نياز به BSL۳ (آزمايشگاه محدود شده ويروس) ندارند، اما قبلا در انسان چنين واكسني تزريق نشده و اين واكسن‌ها تاييديه FDA و محلي را نيز گرفته‌اند.واكسن‌هاي آكسفورد-آسترازنكا، جانسون و جانسون و گاماليا برمبناي وكتور‌هاي ويروسي توليد شده‌اند. غير از جانسون و جانسون، دو واكسن ديگر در دو دوز بايد تزريق شوند و موثر بودن اين واكسن‌ها حدود ۹۰درصد ادعا شده است. زنجيره سرد اين واكسن‌ها با دماي يخچال قابل قبول است. قيمت اين واكسن‌ها بين ۴ تا ۱۰ دلار است. ظرفيت توليد آكسفورد-آسترازنكا حدود ۳ ميليارد و دو واكسن ديگر يك ميليارد دوز تخمين زده مي‌شود. اين واكسن‌ها نيز نياز به BSL۳ (آزمايشگاه محدود شده) ندارند و در انسان، قبلا كاربرد داشته‌اند و تاييديه محلي را گرفته‌اند يا درحال اخذ هستند. واكسن‌هاي توليد شده بر پايه ويروس غيرفعال شده بايد در دو دوز تزريق شوند و بالاي ۸۰درصد اثربخشي داشته‌اند. زنجيره سرد اين واكسن‌ها، دماي يخچال است و قيمت آنها بين ۱۳ تا ۳۰ دلار است. اين واكسن‌ها ظرفيت توليد دو ميليارد دوز را دارند و نياز به BSL۳ (آزمايشگاه محدود شده) دارند و قبلا در انسان كاربرد داشته‌اند و فعلا داراي تاييديه‌هاي محلي هستند. واكسن‌هايي كه برمبناي پروتئين‌هاي پايه بايد در دو دوز تزريق شوند. اين واكسن‌ها بايد در دماي يخچال نگهداري شوند و قيمت آنها بين ۱۰ تا ۲۱ دلار است و ظرفيت توليد آنها حدود ۲.۳ ميليارد دوز است. اين واكسن‌ها هم نياز به BSL۳ (آزمايشگاه محدود شده) ندارند. آكسفورد-آسترازنكا هم اخيرا اعلام كرده وقتي بار اول، نصف دوز واكسن و بار دوم، دوز كامل واكسن را تزريق كرده، به مصونيت بالاي ۹۰درصد رسيده است.»
اما نكته ديگري كه قانعي مورد اشاره قرار داد، «جنبش ضدواكسن» با قدمت بيش از 3 قرن در جهان بود. قانعي ضمن اشاره به وجود اين جنبش‌ها كه از 1796 در دنيا شكل گرفته، توضيح داد: «واكسن‌ها هميشه طرفدار نداشته‌اند و جنبش‌هاي ضد واكسن از سال ۱۷۹۶ در دنيا عليه آبله وجود داشته است. در ايران نيز در دوران اميركبير مشهور است كه او در مقابل اين رويكرد‌ها نسبت به تزريق واكسن به گريه افتاد. وقتي مجله لنست در سال ۱۹۹۸ مقاله‌اي نامعتبر چاپ و مطرح كرد كه واكسن سرخك ممكن است موجب اوتيسم هم شود، گروه ضدواكسن ايجاد شد و سرخك در امريكا رو به افزايش رفت. در پاندمي كرونا نيز گروه‌هاي ضد واكسن كار خودشان را آغاز كرده‌اند و با توجه به اينكه وارد مجوز استفاده اضطراري شده‌ايم، توصيه اين است كه نقاط ابهام برطرف شود. رگولاتور‌ها بايد كاملا مرزشان را از سرمايه‌گذاران جدا كنند و به هيچ‌وجه دخالتي انجام نشود. رگولاتوري و كميته‌هاي مشورتي بايد شفاف باشند و اجازه ندهند كه مانند قصد استفاده ابزاري ترامپ از واكسن در امريكا براي انتخابات، سياست با علم درآميخته شود.» بنا به اعلام قانعي، ايران هم از توليد داخلي، هم از واردات و هم از كوواكس و هم از توليد مشترك، واكسن مورد نياز خود را تامين خواهد كرد علاوه بر آنكه در كشور، واكسن‌هايي با پلتفرم‌هاي مختلف و مشابه مدل واكسن‌ساز‌هاي بزرگ دنيا مانند مدرنا، سينوواك، آسترازنكا و پروتئين‌هاي نوتركيب در حال ساخت است ضمن آنكه چندين پروژه تحقيقاتي ديگر در حوزه ساخت واكسن به ويژه واكسن خوراكي كرونا نيز در حال انجام است.
«روش مطالعه كارآزمايي باليني واكسن ايراني كرونا، روش دوسوكور است كه در اين روش، يك دسته از داروهاي تزريقي به افراد، واكسن اصلي است و يك دسته ديگر، پلاسبو (دارونما) است. پلاسبو، واكسن نيست و اثرات واكسن را ندارد و با اين هدف استفاده مي‌شود كه جهت‌‌گيري خاصي در افراد مورد مطالعه و محققان ايجاد نشود و نتايج مطالعه باليني، تحت تاثير جهت‌‌گيري‌‌ها قرار نگيرد و تضاد منافع رخ ندهد. در تزريقي هم كه روز سه‌شنبه بر سه داوطلب صورت گرفت، به افراد داوطلب گفته نشد كه به كدام‌يك از آنها واكسن اصلي و به كدام‌يك از آنها دارونما تزريق شده كه اين روش، از ويژگي‌‌هاي مطالعه دوسوكور است و در اين مطالعه، نتيجه تحقيق و كارآزمايي باليني به دور از جهت‌‌گيري خواهد بود؛ همچنين قضاوت نتايج حاصل از مطالعه راحت‌‌تر خواهد بود»