بزرگداشت حسين خديوجم
احياگر متون حكمي و ادبي
صدرا صدوقي
مراسم بزرگداشت مجازي حسين خديوجم اديب، نسخه پژوه و مترجم از سوي انجمن آثار و مفاخر فرهنگي برگزار شد. در اين مراسم، حسن بلخاري رييس انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، توفيق سبحاني عضو شوراي علمي انجمن، مهدي ماحوزي عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي، احمد تميم داري عضو هيات علمي گروه ادبيات فارسي دانشگاه علامه طباطبايي و جهانگير الماسي مدرس سينما و تئاتر و از شاگردان مرحوم خديوجم سخنراني كردند. مهم‌ترين بخش‌هاي سخنان استادان حاضر در اين نشست را مي‌خوانيد.
مترجم پركار
حسن بلخاري: نام مرحوم حسين خديوجم- از مصححان، مولفان و مترجمان برجسته ايران معاصر-پيوندي با نام يكي از بزرگ‌ترين متفكران و انديشمندان جهان اسلام دارد: «امام محمد غزالي» پيوندي كه با تصحيح و ترجمه چهار اثر برجسته غزالي؛ يعني احياء علوم‌الدين (مشهور به احياءالعلوم) كيمياي سعادت، جواهر‌القرآن و كتاب وجد و سماع او ظهور و نهايت با آرميدن پيكر مرحوم خديوجم در بقعه منسوب به امام محمد غزالي در طوس، پايان يافته است. خديوجم به تصريح و تاكيدش در مقدمه بر احياءالعلوم، ربعي از تمامي حيات خود- يعني نزديك به ۱۵ سال- را به تصحيح و تنقيحي درخور و شايسته از بزرگ‌ترين اثرِ امام محمد اختصاص داده و به عبارت دقيق‌تر يكي از منابع بي‌نظير جهان اسلام را شسته و پاكيزه در اختيار علاقه‌مندان به فرهنگ اسلامي قرار داده است. بدون ترديد يكي از پژوهشگران برجسته معاصر كه شخصيتي چون غزالي را به ما شناساند، دكتر سيدحسين خديوجم است. حيات اين انديشمند برجسته ايراني كه از يك‌سو حاوي ترجمه‌هايي بسيار گرانقدر و ديگر، تصحيحات و تاليفاتي ارجمند بود غنيمتي بزرگ براي پژوهشگران عرصه حكمت و انديشه اسلامي ايراني محسوب مي‌شود. از برجسته‌ترين ترجمه‌هاي او مي‌توان به عقايد فلسفي ابوالعلاء تاليف عمر فروخ، مع ابي العلا في سجنه و الايام اثر طه حسين، انباط المياه الخفيه از كرجي و تصحيح متون كهن به‌ويژه آثار امام محمد غزالي است.
خديوجم و ترجمه كتاب طه حسين
توفيق سبحاني: خديوجم اهل مطالعه و به‌گزين بود. ايشان «احياءالعلوم» را تصحيح كرد و اضافاتي به آن افزود و اين كار بزرگي بود. مرحوم خديوجم كتابي را از طه حسين ترجمه كرده كه «الأيام» نام داشت و شرح زندگي خود طه حسين بود. وي آن را به «آن روزها» ترجمه كرد. «آن روزها» يعني يكسري روزهاي مشخص و حروف «الف و لام» كه در عربي حرف تعريف هستند در اين ترجمه رعايت شده است. زنده‌ياد خديوجم درباره طه حسين مي‌گويد: «او- طه حسين- آثار خود را با دست نمي‌نويسد- بلكه به شيوه سخنوران مايه‌ور و افسانه‌سرايان گرم‌دهان مطالبش را املا و تحرير مي‌كند. بنابراين مي‌توان گفت: او براي مردم كتاب نمي‌نويسد، بلكه با آنان سخن مي‌گويد، سخني كه تاثيرش تا روزگاري دراز در جان و دل شنونده بر جاي مي‌ماند. با آنكه پيرايه سخنش بسيار است و از تكرار بعضي عبارت‌ها باكي ندارد، اما خواننده يا شنونده هرگز از سخن او ملول نمي‌شود. شايد زيبايي نثر او به آن خاطر است كه وي مطالبش را شفاهي بيان مي‌كند. »
سختكوش و زنده‌دل
مهدي ماحوزي: سعي مشكور حسين خديو جم، در تصحيح دقيق و ظريف دو اثر برجسته امام محمد غزالي، يعني «احياءالعلوم» و «كيمياي سعادت» قابل تقدير است. اين يار سختكوش و زنده‌دل، در تصحيح اين آثار بيش از 10 سال جهاد كرد و آن را با چهار نسخه اصيل به دقت برسنجيد و با نگاهي عميق به نسخه «كيمياي سعادت»، تصحيح استاد احمد آرام و مطالبه ملاحظات استاد جلال‌الدين همايي در نقد «احياءالعلوم»، تصميم گرفت به توصيه استاد احمد آرام، خود تصحيح نهايي «كيمياي سعادت» را برعهده گيرد.خديوجم بسي سختكوش بود و آسان‌گرايي را برنمي‌تافت. كارهاي اصيل و ريشه‌دار را، هر چند دشوار، بر كارهاي نه چندان ماندگار ترجيح مي‌داد. سماجت او در به سامان بردن كارهاي اساسي آنچنان بود كه به گفته حبيب يغمايي، «خديوي و جم‌نشاني با آن همه پرسشگري جمع نمي‌شود.» نقش عمده خديوجم، غزالي‌پژوهي اوست. غزالي در دوران دوم عمرش جوياي حقيقت شد. در همين انقلاب و تحول روحي، پنج جلد كتاب «احياءالعلوم» به زبان عربي و «كيمياي سعادت» به زبان فارسي نوشت.
تسلط فراوان بر زبان عربي جديد
احمد تميم‌داري: مرحوم خديوجم شخصيت برجسته‌اي بود كه يكي از كارهاي بزرگ‌شان يادگيري زبان و ادبيات عربي و به‌ويژه عربي جديد است؛ يعني هم در ترجمه، هم در مكالمه و هم در آموزش به اين زبان توجه داشتند. كساني كه در ادبيات فارسي تحصيل مي‌كنند اگر به زبان عربي نپردازند، كار ناقصي انجام داده‌اند چون زبان‌ها همه با هم ارتباط دارند و عربي، حتي قبل از اسلام هم با زبان ما ارتباط داشته است. درباره اين شخصيت بزرگ چند نكته مهم است: يكي مقاله‌هاي بسيار خوبي كه ايشان نوشته‌اند، ديگري ترجمه‌ها و تاليفات خوب همچنين روش تصحيح متون ايشان، بسيار شاخص است.
شخصيت تاثيرگذار
جهانگير الماسي: گاهي ذكر و يادكرد از اكابر معرفتي ايراني سخت به نظر مي‌آيد، زيرا اين شخصيت‌ها آنچنان تاثيرگذار و مهمند كه بايد با دقت بالايي درباره آنها صحبت كرد. در اين راستا سخن گفتن درباره شخصيتي چون مرحوم حسين خديوجم نيز دشوار مي‌نمايد. من با آن مرحوم از سال‌هاي پيش و بعد از انقلاب آشنا بودم. اين استاد فقيد به دليل مسووليت‌هايي كه در داخل و خارج از ايران داشتند، گنجينه‌اي از متون و نسخ خطي را در ايران فراهم آورند. آن مرحوم در كتابخانه‌هاي مختلف جهان حضور داشت و نسخ خطي و متون مختلف عربي و فارسي را مورد مطالعه قرار مي‌داد و البته در طول حيات علمي خود آثار مهمي را از زبان عربي به فارسي ترجمه كرد.