سيمين سليماني
گدا محمد هروي، از نوازندگان شهير دوتار در افغانستان بود؛ او دي‌ماه امسال بر اثر سكته قلبي در ۸۷ سالگي در هرات درگذشت. گدامحمد را «معرف دوتار هراتي» لقب داده‌اند. گدا محمد در چندين جشنواره بين‌المللي در اروپا و امريكا دوتار نواخته و البته اتحاديه هنرمندان موسيقي هرات نيز از او به عنوان آخرين چهره شاخص موسيقي فولكلور هرات ياد كرده است. آنچه مي‌خوانيد گفت‌وگويي است با محمد جواد تابش درباره گدا محمد هروي تابش از موسيقيدانان و خوانندگان افغانستان و اهل هرات است؛ او از 5 سالگي به تشويق پدرش زير نظر هنرمندان مسلكي هرات شروع به آوازخواني كرد. تابش تاكنون كنسرت‌هايي در كشورهاي مختلف برگزار كرده و البته در برنامه‌ها و جشنواره‌هاي موسيقي در ايران،تركمنستان، تاجيكستان، امارات متحده عربي، هندوستان و پاكستان نيز شركت داشته است. گفت‌وگو با محمد جواد تابش را درباره گدا محمد هروي، موسيقي افغانستان و جايگاه شهر هرات در موسيقي آن كشور در ادامه مي‌خوانيد.
هرات را شهر دوتار مي‌خوانند؛ شما به عنوان يك هنرمند از ديار افغانستان بفرماييد دوتار در هرات چه جايگاهي دارد و ساز اين خطه كه آقاي هروي مي‌نواختند، چه ويژگي‌هايي دارد؟
دوتار همان‌طوركه از نامش پيداست از قديم دو تار داشت و سازِ مخصوص خراسان قديم است و مربوط به تمام نقاط خراسان قديم مي‌شود اما دوتاري را كه مرحوم استاد كريم هروي مشهور به «كريم بچه‌بيني» انكشاف داد به 12 جلو، 14 جلو و 18 جلو معروف است. يعني ايشان تعداد تارهايش را افزايش داده‌اند تا كيفيت صدا و آهنگش زياد شود. در واقع مثل رباب تارهايي را به آن اضافه كردند كه باجگي ناميده مي‌شود و در هنگام استفاده از نت‌ها و پرده‌ها آن تارها به اهتزاز درآمده و كيفيت صدا چند برابر مي‌شود؛ اين دوتار مخصوص شهر هرات است. همين دوتار هراتي را استاد كريم هروي بزرگ‌تر ساختند يعني به خاطر كيفيت صداي دوتار، تا 18 سيم و تار به آن اضافه كردند؛ تقريبا مثل تنبور ولي دوتار خراساني قديم در همه جاي خراسان قديم دو تار بيشتر ندارد. از آنجا كه شما با خراسان قديم آشنايي داريد، مي‌دانيد كه چه بخش‌هايي از افغانستان جزيي از خراسان قديم بوده است و حتي سمت بلخ و بخارا وجه مشترك صد در صدي باهم دارند. مكتب دوتار كلا يك مكتب است؛ دوتار، دوتار است اما براي مثال دوتارهايي كه در تركمنستان ديدم شكلش فرق دارد اما همان دوتار است با تفاوت‌هاي كمي كه دارد و سيستم كار كردن آنها هم تقريبا به هم شبيه است.
اما دي‌ماه سال جاري گدا محمد هروي يكي از مهم‌ترين دوتارنوازان ولايت هرات را از دست داديم؛ مي‌گويند هرات را به دوتار مي‌شناسند و گدا محمد را نيز با دوتارش. نقش و جايگاه ايشان در هنر و فرهنگ هرات و معرفي آن چه بود؟
ابتدا كوتاه از ايشان بگويم؛ استاد گدا محمد فرزند سيد و خان در هرات به دنيا آمد و موسيقي را نزد استاد كريم هروي آموخت. گدا محمد همواره در تركيب گروه‌هاي موسيقي در جشنواره‌هاي ملي و بين‌المللي در كشورهايي چون فرانسه، سوييس و بريتانيا شركت مي‌كرد. استاد گدا محمد همچنين در چند برنامه موسيقي سنتي در جمهوري اسلامي ايران هم شركت كرده و با هنرمندان بزرگ موسيقي ايران نيز آشنا شده بود. راديو فرانسه و راديو سوييس يك حلقه سي.دي از دوتارنوازي‌هايش را به ثبت رساندند. در سال 2010 ميلادي با دعوت اداره موسيقي آسيا (Asian Music)، بريتيش كنسول (British Council) و هماهنگي سفارت افغانستان در بريتانيا براي اجراي كنسرت‌ها و سهم‌گيري در وركشاپ‌هاي موسيقي در تركيب يك گروه شش‌نفره از هنرمندان افغان براي دو هفته در مدارس و كنسرت‌هاي مختلف به اجراي موسيقي پرداختند. گدا محمد با ساير هنرمندان از مكاتب انگلستان بازديد كرد و با ارايه تصوير واقعي از زندگي و فرهنگ مردم افغانستان به اجراي آهنگ‌هاي محلي پرداخت. بي‌شك نقش ايشان در معرفي مكتب و فرهنگ هرات چه در داخل افغانستان و چه در خارج اين كشور و در جهان بسيار تاثيرگذار بوده چرا كه هنر ايشان محدود به داخل افغانستان نمي‌شد.
خود شما تا چه حد با ايشان ارتباط داشتيد؟
بنده با استاد طي سال‌ها و بارها در مجالس و محافل يك‌جا اجرا داشتيم ضمن اينكه شخصيت بي‌نهايت مهربان و متواضع داشتند، نوازنده با دانش كامل و انگشتاني افسونگر، دوتار را نوازش مي‌كردند و بنده واقعا از هنر ايشان لذت مي‌بردم. روز خاكسپاري استاد گدا محمد احساس مي‌كردم دوتار هرات دفن مي‌شود گرچه شاگردان زيادي دارند اما متاسفانه ديگر آن انگشتان رفت زير خاك.همراه ايشان سفر خارجي نداشتم ولي داخل افغانستان و هرات در محافل زيادي با هم بوديم شخصيت بسيار متواضع، آرام، بي‌غرض، مهربان و انسان دوست‌داشتني بودند و مردم افغانستان و هرات از ايشان خاطرات بسيار زيادي دارند زماني كه من كوچك بودم آرزو داشتم روزي در كنار استاد گدا محمد باشم كه اين امر ميسر شد و وقتي به همراه دوتار در كنار استاد گدا محمد بودم، احساس بسيار خوبي داشتم؛ استاد مثل يك كوه در كنارم بودند و وقتي كار تيمي داشتيم من كاملا آرام بودم و اجراهاي‌مان هميشه زيبا مي‌شدند.
درباره اينكه مي‌گوييد مردم افغانستان و هرات از ايشان خاطرات بسياري دارند، بيشتر توضيح دهيد. مردم چه خاطراتي با ايشان دارند چرا نزد مردم محبوب هستند آن قدر كه مثلا شما در زمان كودكي آرزو داشتيد كنار ايشان باشيد.
خب ببينيد چون نزديك نود سال عمرشان بود و بيش از پنج يا شش دهه براي مردم هرات دوتار نواختند. استاد با داشتن 87 سال عمر بيشترين و قديمي‌ترين آهنگ‌هاي محلي هرات را به ياد داشتند و مي‌نواختند؛ به اين دليل ايشان نزد مردم بسيار محبوب بوده و هستند چون به نوعي خاطرات‌شان با هنر ايشان زنده مي‌شود.
گدا محمد هروي شاگرد كريم هروي معروف به پدر دوتار هراتي بودند، وجه اشتراك هنر اين دو در چه هست؟
بله؛ ايشان شاگرد استاد كريم هروي بودند اما هر دو شخصيت‌هاي تكرار نشدني به شمار مي‌روند و در نواختن رباب هم مهارت داشتند ولي شيريني دست هر دو استاد متفاوت بود. اكثر مردم هرات اين دو عزيز را مي‌شناسند.
گدا محمد بيشتر با كدام هنرمندان اجرا داشتند؟
ايشان با هنرمندان زيادي مثل مرحوم استاد امير محمد و استاد اميرگل خوش‌نواز و استاد جليل احمد دلاهنگ و هنرمندان داخل هرات به محافل و مجالس بسياري مي‌رفتند؛ همچنين همراه برخي بزرگواران مثل استاد رحيم و استاد كريم هروي سفرهاي خارجي هم داشتند.
ايشان شاگرداني هم داشتند، چه توصيه‌هايي به ايشان داشتند و دغدغه هنري گدا محمد چه بود و چگونه آن را با شاگردانش در ميان مي‌گذاشت؟
بله؛ استاد گدا محمد شاگرداني داشتند و بسيار به آنها تاكيد مي‌كردند كه موسيقي فولكلور خود هرات را بايد بياموزيم و سينه به سينه انتقال بدهيم ولي متاسفانه از آن جايي كه كشور ما يك كشور جنگ‌زده است، دولتمردان ما هيچ‌وقت به فكر ميراث‌هاي فرهنگي نبودند تا فرهنگ خود را حفظ كنند، در صورتي كه تمام دنيا فرهنگ اصيل خود را حفظ مي‌كنند. امروزه موسيقي‌هاي مدرن و فرهنگ‌هاي بيگانه داخل هر كشوري آمده است، اما دولت‌هاي مقتدر نگذاشتند كه فرهنگ اصيل‌شان كمرنگ شود و خودشان هنرمندان را حفظ و تقويت و البته حمايت كردند.
چه چيزي بايد در افغانستان باشد و نيست؟ نگراني در اين حوزه حول چيست؟
ببينيد، متاسفانه در افغانستان از هنرمندان موسيقي سنتي و اصيل ما حمايت مالي و معنوي نشده است و آلات موسيقي افغاني رو به زوال هستند و اينجا بيشتر موسيقي‌هاي غربي و غير از موسيقي افغاني در محافل، تالارها، پروگرام‌ها و در رسانه‌هاي صوتي و تصويري به نمايش گذاشته مي‌شوند. متاسفانه وزارت فرهنگ ما پيرامون اين موضوع هيچ موضع‌گيري خوبي نكرده كه از ورود فرهنگ بيگانه جلوگيري و ميراث فرهنگي خود را حفظ كنند و جوانان به موسيقي مدرن و برقي و الكترونيكي روي آورده‌اند و از موسيقي اصيل خودشان روگردان شده‌اند. استاد گدا محمد در اين زمينه هميشه به مردم و علاقه‌مندان توصيه مي‌كردند كه اين ساز اصيل و قديمي به فراموشي سپرده نشود و از اين بابت ابراز نگراني مي‌كردند.
فكر مي‌كنيد اين مشكل ناشي از چيست؟
وقتي صحبت از در به دري يك كشور مي‌شود، وقتي صحبت از عدم ثبات و همچنين جنگ و ويرانگري يك كشور مي‌شود اولين چيزي كه صدمه مي‌خورد فرهنگ آن كشور است. متاسفانه فرهنگ ما ضربه‌هاي زيادي خورده است. وقتي دولتي ثبات ندارد و نمي‌تواند امنيت كشورش را برقرار كند، هيچگاه به فكر جمع كردن و تقويت و يا حتي نگه‌داشتن كارهاي فرهنگي و ميراث كشور نيست.
برويم سر موضوع اصلي؛ درباره گدا محمد صحبت كرديم، بفرماييد دليل مطرح بودن ايشان چه بود؟
مطرح بودن استاد به دليل سابقه زياد ايشان در نواختن دوتار و همچنين داشتن پيشينه است كه با خاطرات مردم گره خورده است. از طرفي استاد در سفر به كشورهاي خارجي نيز بسيار عرض اندام و هنرنمايي كرده و مطرح شدند و تجربه و تسلط ايشان به كار ديده شد.
سازي كه مرحوم استاد كريم هروي ساختند، چقدر در هرات و افغانستان محبوب است و آيا در افغانستان و هرات بيشتر از اين نوع جديد كه آقاي هروي آن را ساخته و به قول شما انكشاف يافته، استفاده مي‌كنند يا از دوتار قديم؟
بيشتر در هرات و كابل و مزار شريف از همين ساز دوتار انكشاف يافته استفاده مي‌شود البته از دوتار قديمي هم كماكان در اطراف شهرها استفاده مي‌شود. من همين جا بگويم كه يكي از شاگردان استاد كريم هروي علاوه بر گدا محمد، استاد عبدالقدوس توكل است كه ايشان ساز كمانچه‌اي را ايجاد كرده است و نامش را دلنواز گذاشتند كه صداي بسيار نرم و لطيفي دارد.
آيا استاد گدا محمد هروي فرزند يا فرزنداني دارند كه راه ايشان را ادامه دهند؟
پسران استاد گدامحمد گاهي آوازخواني مي‌كنند اما دوتار نمي‌نوازند. متاسفانه به خاطر نامساعد بودن اوضاع كشور گام‌هاي موثري براي ايجاد كانون‌هاي آموزش وجود نداشته ولي كماكان شاگرداني در گوشه و كنار دارند كه اميد است در آينده نگذارند اين ساز به فراموشي سپرده شود. خود استاد گدا محمد هم از اين وضعيت ابراز نگراني داشتند.