انقلاب ناانديشيدني در ايران
محمود فاضلي
بيش از چهل سال پيش، ايرانيان رويداد بزرگي را پديد آوردند كه تاريخ را نه در غرب آسيا كه در جهان تغيير داد. اين رويداد اگرچه از اوج‌گيري تا پيروزي آن، بيش از يك سال طول كشيد اما براي ناظران داخلي و بين‌المللي چنان برق‌آسا بود كه بزرگ‌ترين دستگاه‌هاي جاسوسي و امنيتي آن زمان به اعتراف خود آنها، از درك چيستي و چرايي آن و برگزيدن راهي براي مهارش عاجز ماندند و آنگاه كه رخ داد، بازندگان قافيه و حتي ناظران بي‌طرف از خود پرسيدند «چرا چنين شد؟!»
براي پاسخ به اين پرسش كلان، چهار دهه است كه اين پديده بزرگ موضوع مطالعات گسترده ژرف و همه‌جانبه دانشگاه‌ها، اتاق‌هاي فكر و موسسات مختلف پژوهشي و مطالعاتي در سراسر جهان به ويژه غرب است. حاصل اين پژوهش‌ها مقالات، كتاب‌ها و رساله‌هاي متعددي است كه در تعدادي از آنها توضيحاتي براي برخي وجود اين جنبش سترگ يافت مي‌شود، هرچند كه در نگاهي كلي، شيوه‌هايي كه غرب در اين سال‌ها براي تعامل با ايرانيان برگزيده است، نشان مي‌دهد با گذشت چهل سال هم درك درستي از فرهنگ استوار اين مردم ندارند. شايد بدين سبب كه اساسا ايران سرزمين متفاوتي است و ايرانيان در طول تاريخ كهن خود همواره براي خروج از دل توفان‌هاي سهمگين تاريخي كه هريك به تنهايي براي نابودي چند باره يك ملت كافي بوده‌اند راهي مستقل يافته، به راه‌شان ادامه داده، بيش از گذشته باليده و استوارتر شده است.
كتاب به قلم چالرز كرزمن، استاد جامعهشناسي دانشگاه كاروليناي شمالي، نمونه‌اي از آثار قابل اعتناي يادشده است كه توانسته از منظر يك پژوهشگر غربي درك كمابيش واقع‌بينانه‌اي از انقلاب ايرانيان در 1357 به دست دهد. كرزمن در اين اثر با طرح نظريات مختلفي كه در جامعهشناسي تاريخي براي تبيين انقلاب‌ها و جنبش‌هاي اجتماعي وجود دارد، نشان مي‌دهد كه اين نظريات عموما غربي، اگرچه تا حدي بعضي نكات را توضيح مي‌دهد، اما براي تبيين انقلابي كه در ايران رخ داده است، ناكافي هستند. كرزمن از اين نقطه طرح ايده خود را آغاز مي‌كند كه ارايه مفهوم ضد تبيين براي توضيح انقلاب ايران لازم است.
كرزمن اين موارد را به فشردگي مطرح مي‌كند و به همين دليل بخش مهمي از اين كتاب پيچيدگي‌هاي مفهومي خاصي دارد كه گاهي مترجم را براي يافتن معادل دقيق و درست براي آنها به چالش كشيد. كرزمن همان‌گونه كه در حوزه نظري سراغ منابع و چهره‌هاي گوناگون رفته است، براي توصيف و تحليل رويدادها نيز تقريبا همه منابع ايراني و غيرايراني را كه تا هنگام نوشتن اين كتاب در دسترس داشته، ديده و شايد بتوان گفت موردي را از قلم نينداخته است. از سند، كتاب و نشريه و مصاحبه با مردم عادي گرفته تا اعلاميه‌هاي دست‌نويس و پيام‌هاي تلفني مخاطبان عادي يك روزنامه در ميان ارجاعات كرزمن ديده مي‌شوند. بي‌گمان در تدوين يك اثر استفاده از همه اسناد موجود، به خودي خود امتيازي محسوب نمي‌شود، اما وجه تمايز كرزمن در اين اثر نحوه استفاده او از اين منابع است كه با دقتي وسواس‌گونه در نقد بيروني و دروني آنها مي‌كوشد و با لحاظ كردن نكات ضروري در يك پژوهش تاريخي و جامعه‌شناختي، جمله يا عبارتي را از آنها نقل مي‌كند.
مترجم پس از پايان كار، متن را براي نويسنده ارسال كرده و درباره چند نكته از او نظر خواسته است. دو واژه «انديشيدني» و «نا انديشيدني» از جمله كليدواژه‌هاي نويسنده در اين كتاب است و ضروت داشت مفهوم آنها به درستي روشن شود. كرزمن درباره واژه «ناانديشيدني» در عنوان، براي مترجم نوشته است كه مراد او از آن چنين است: «آنچه پيش‌بيني نشد و قابل پيش‌بيني هم نبود» و بر مبناي اين معنا ترجمه عنوان را به من واگذاشت. با توجه به توضيحات كرزمن عبارت‌هاي «آنچه در انديشه نمي‌آمد» يا «آنچه كسي فكرش را نمي‌كرد» به نظر مناسب‌ترين معنا مي‌رسيد. از اين رو براي كتاب عنوان فارسي «انقلاب ناانديشيدني در ايران» برگزيده شد.
كرزمن در اين اثر براي اشاره به فعالاني كه شعارها و ارزش‌هاي اسلامي را مطرح مي‌كردند از واژه اسلام‌گرا استفاده كرده است كه اشاره به پيروان اسلام به مثابه يك ايدئولوژي دارد. اما اين عنوان همه خوانش‌هاي گوناگوني را كه فعالان اسلامي در آن داشتند، زير يك چتر قرار مي‌دهد كه توضيح دقيقي نيست. نويسنده همچنين از واژه چپ‌گرا براي اشاره به همه فعالاني كه ارزش‌هاي ماركسيستي را در نظر داشتند، استفاده كرده است كه با خوانش امروزي در جامعه ايران از واژه چپ و چپ‌گرا كه مراد از آن اشاره‌اي به گروه خاصي از فعالان سياسي است كه پس از انقلاب شكل گرفتند، متفاوت است.
به اعتقاد نويسنده، نخستين جمهوري اسلامي عصر اخير را به قدرت رساند و تنها نمونه انقلاب اسلامي مردمي است. انقلاب ايران يكي از مردمي‌ترين قيام‌هاي تاريخ جهان محسوب مي‌شود. عناوين اين كتاب 494 صفحه‌اي شامل «ظهور اعتراض، بسيج شبكه مساجد، جاذبه‌هاي شيعي، اعتصادب عمومي، شكست مشت آهنين، يك جنبش شدني و نتيجه‌گيري» است. توضيحات نويسنده درباره منابع، قدرداني‌ها، ضميمه و فهرست اعلام» از ديگر بخش‌هاي كتاب است.