نگاهي به رمان «بيكران تنهايي» نوشته آصف هرمزي
آريستوكراسي توهم است
ناصر صمدي
نشر جامي به تازگي رمان «بيكران تنهايي» نوشته آصف هرمزي را منتشر و روانه بازار كرده است. اين رمان حدود 400 صفحه‌اي داستان عشق قاسم به رعنا در فضايي ايلياتي است. زمان داستان به دوره پهلوي اول و دوم بازمي‌گردد و برخي شخصيت‌هاي داستان متاثر از وقايع تاريخي مانند ورود قواي روس و انگليس به ايران، ملي شدن صنعت نفت و كودتاي 28 مرداد 1332 و نيز انقلاب سفيد هستند.
قاسم، پسر مرد آهنگر خانه به دوشي است كه مدام از اين روستا به آن روستا كوچ مي‌كند. او دركودكي نمي‌داند چرا پدرش اين همه دربه‌دري مي‌كشد. اين راز را بعدها و در آخرين لحظات زندگي پدرش درمي‌يابد. سرانجام اين خانواده در روستايي مستقر مي‌شوند و مورد عنايت خانِ آن روستا قرار مي‌گيرند. در آنجا قاسم كه كودكي متهور و فداكار است، رعنا را از ضرب و شتم عده‌اي ازكودكان نجات مي‌دهد. همين موضوع، سرآغاز عشقي ميان آن دو مي‌شود. بعدها خان تصميم مي‌گيرد،كنار آموزش دادن فرزندش يك پسر و يك دختر روستا را هم زير بال و پر خود درآورد و آنها را هم از نعمت تحصيل برخوردار كند. قرعه به نام قاسم و رعنا مي‌افتد. آن دو تحت تربيت معلم كه مردي ميانسال و از تهران بريده است، مي‌بالند اما عطف داستان آنجا حادث مي‌شود كه خان، رعنا را براي خانزاده نشان مي‌كند. خان كه به هوش رعنا پي برده، مي‌خواهد عروسي باهوش و ذكاوت برگزيند كه هم خانزاده بي‌عرضه را جمع‌وجور كند و هم برايش نوه‌هايي بياورد كه وارث اموال و سيطره قدرتش در روستا و ميان ايلات مختلف باشند.
در جايي از رمان خان به معلم كه مي‌خواهد او را از اين تصميم منصرف كند، مي‌گويد: «دنياي بديه، پسر آهنگر، آهنگر مي‌شه و پسر خان، خان مي‌شه. پسر من بي‌عرضه است؟ بله، ولي بعد من يه خان مي‌شه، نه يه آهنگر».
اين جمله شالوده رمان است. جايي كه اختلاف طبقاتي و نظام ارباب و رعيتي تمام معادلات ديگر را تحت تاثير خود قرار مي‌دهد. در اين معادله عشق و معصوميت و راستي، رنگ مي‌بازد و به جاي آن معادلات سياست‌ورزانه و حسابگرانه آشكار مي‌شود. جايي كه فقر توجيهي مي‌شود براي شايسته نبودن. جايي كه ارزش‌هاي والاي انساني مانند عشق، فداكاري، جوانمردي و سواد و تحصيلات به پاي پول و قدرت و نژاد و خون برتر داشتن، ذبح مي‌شوند.
از سوي ديگر معلم اين روستا، خود جواني تهراني و تحصيلكرده است. جواني آرمانخواه، مانند طبقه روشنفكر دوره پهلوي اول كه در فرنگ تحصيل كرده و به ايران بازگشته‌اند. معلم روستا در فرانسه تحصيل كرده، ابتدا فيزيك خوانده، بعد شوق كشف هستي و چيستي وجودي، او را به خواندن فلسفه كشانده. آنقدر دانشجوي ممتازي در فيزيك بوده كه استادش در پاريس به او خودنويس ادوين پاول هابل را هديه داده است. معلم همراه با دوست صميمي‌اش در پاريس كه پسر خان است به تهران بازمي‌گردد؛ اما تهران بوي نفت مي‌دهد. ملي‌گراها به رهبري دكتر مصدق به دنبال ملي كردن صنعت نفت هستند. اين دو به جريان مي‌پيوندند. تا آنكه در جريان كودتاي 28 مرداد 1332 معلم توسط نيروهاي شعبان بي‌مخ مورد حمله قرار مي‌گيرد و مهاجمان دست معلم را قطع مي‌كنند. مدتي بعد نيز پسر خان كشته مي‌شود و معلم، سرخورده و مستاصل از تهران دل مي‌كند و به دعوت خان روانه روستا مي‌شود تا آنجا براي هميشه خود را حبس كند و به تدريس روستاييان بپردازد تا شايد بتواند آرمانگرايي ديگر تربيت كند كه چنين هم مي‌كند و قاسم را تربيت مي‌كند و او نيز سرانجام معلم ديگر آن روستا مي‌شود.
هر دو شخصيت نخبه اين رمان، يعني معلم و شاگردش قاسم،گرفتار يك سرنوشت مشابهند. هر دو آنها توسط جامعه انساني سركوب و واپس‌زده مي‌شوند. يكي دستش را در اين راه مي‌بازد و آن ديگري پايش را. يكي در جامعه شهري متلاشي مي‌شود و ديگري در جامعه ايلياتي. يكي روحش را به جهل سياسي مردمان مي‌بازد و ديگري روحش با جهل و خرافه‌پرستي مردمان تازيانه مي‌خورد؛ اما هر دو با يك زخم از پا مي‌افتند. با زخم تعصب و جهل و خرافه براي رسيدن به قدرت و ثروت بيشتر. فرقي نمي‌كند جامعه شهري باشد يا جامعه ايلياتي؛ نخبه‌كشي در اين خاك يك اصل است و آريستوكراسي يك توهم.
در اين ميان قاسم سرنوشتي به مراتب تراژيك‌تر دارد. او چنان بي‌رحمانه آرمان‌هايش مثله مي‌شود كه سر به كوه و بيابان مي‌گذارد و عاري از هستي انساني مي‌شود. به خصوص كه در اين ميان او از نابرادري خود، حبيب نيز زخمي كاري مي‌خورد.
آنچنانكه گفته شد، رمان فضايي روستايي در دل طبيعت زاگرس دارد. نويسنده در «بيكران تنهايي» موفق شده در جاي‌جاي رمان، متناسب با اتفاقات داستاني توصيفي دقيق و پرجزييات از فضاي روستا، طبيعت آن سرزمين و نيز خلق‌وخوي مردمان آن ارايه دهد. در اين روند، خشونت يكي از پرتكرارترين و محوري‌ترين مفاهيم است.كودكان ايلياتي بازي‌هاي‌شان كشتن جانوران و پرندگان است. مردان روستا به شكار مي‌روند. انگار كه اين كشتار تفريح و تفنن آنها باشد اما اگر اين موضوع براي آنها تفريح است پس امر جدي و مهم براي آنها چيست؟ امر مهم و جدي براي آنها كشتن انسان‌هاست. جايي كه براي نيل به اهداف خود براي رسيدن به قدرت و ثروت، براي ضميمه كردن خاك يك آبادي ديگر به املاك‌شان، قشون‌كشي مي‌كنند و هركسي را كه برابر آنها بايستد با تفنگ و شلاق از پا درمي‌آورند. حتي اگر آن قرباني بي‌دفاع و مظلوم و به دور از معادلات قدرت باشد.
«بيكران تنهايي» روايتي است دقيق از فضاي پرخشونت جامعه ايلياتي يك سده اخير ايران كه تحت انقياد نظام ارباب و رعيتي به دولت مركزي باج مي‌دهد تا بقايش را تضمين كند. روايتي است از ذبح عشق در پاي خودخواهي و خونخواهي. روايتي كه آصف هرمزي نويسنده اثر با لحني روان و به دور از تكلف‌هاي زباني آن را بازگو مي‌كند. كتابي كه سواي از لذت ادبي و داستاني از منظر جامعه‌شناختي، مردم‌شناختي و فرهنگي نيز درخور تامل است.