تحريم، تماميت‌خواهي داخلي و پاندمي چگونه زندگي كوبايي‌ها را خراب كرد
كوبا
قرباني مثلث شوم
محمدحسين لطف‌الهي
همزمان با ادامه اعتراضات در كوبا، گزارش‌هاي رسمي از مرگ دست‌كم يكي از معترضان و بازداشت عده‌اي ديگر خبر مي‌دهند. وزارت كشور كوبا روز سه‌شنبه به وقت محلي اعلام كرد «ديوبيس لورنزيو تاخدا» 36 ساله روز دوشنبه در يك درگيري ميان معترضان و نيروهاي پليس روبه‌روي ساختمان شهرداري آرايو نارانخو واقع در حومه شهر هاوانا كشته شده است. دولت كوبا در اين بيانيه از بازداشت برخي معترضان و همچنين مجروح شدن تعدادي از حاضران در اين درگيري از جمله چند افسر پليس خبر داده و نوشته است كه هنوز آمار دقيقي درخصوص تعداد بازداشت‌شدگان وجود ندارد. بيانيه مذكور همچنين معترضان را به غارت خانه‌ها، مغازه‌ها و آتش زدن خطوط انتقال برق متهم مي‌كند و مي‌گويد اين معترضان با استفاده از «سنگ و چاقو» به نيروهاي پليس حمله‌ور شده‌اند.
پيش از اين تاييد رسمي، رسانه‌ها از بازداشت تعدادي از معترضان، فعالان سياسي و خبرنگاران خبر داده بودند و اين اقدامات را در راستاي خاموش كردن شعله آتش مخالفت‌ها با دولت ارزيابي مي‌كردند. اريكا گوئه‌وارا روزاس، از اعضاي عفو بين‌الملل در كوبا مي‌گويد تاكنون «دست‌كم 140 نفر در اعتراضات اخير بازداشت يا مفقود شده‌اند و اطلاع دقيقي از وضعيت بسياري از آنان وجود ندارد.» به گفته او، اعتراضات اخير يكي از گسترده‌ترين اعتراضات دهه‌هاي اخير در كوبا بوده و در 48 شهر و روستا از جمله هاوانا، پايتخت اين كشور، تظاهرات‌ها جريان داشته است.كوبا از زمان آغاز همه‌گيري كرونا درگير كمبود شديد مواد غذايي و داروست؛ به گونه‌اي كه مردم براي تهيه ساده‌ترين نيازهاي روزانه خود از مغازه‌ها بايد ساعت‌هايي طولاني در صف بايستند و اين احتمال وجود دارد كه پس از ساعات طولاني ايستادن در صف، با تمام شدن ذخيره فروشگاه‌ها امكان تامين مايحتاج روزانه خود را پيدا كنند. اين وضعيت در كنار خاموشي‌هاي متوالي برق در گرماي تابستان و همچنين تورم اقتصادي باعث شده تا پس از دهه‌ها مردم كوبا، مسير خيابان را براي بيان اعتراضات خويش انتخاب كنند. گاردين در گزارشي از وضعيت امروز كوبا به نقل از ليوبا آلوارز، زن خانه‌دار 47 ساله‌اي كه در هاوانا زندگي مي‌كند، مي‌نويسد: «من در اعتراضات شركت نداشتم اما كاملا درك مي‌كنم كه چرا مردم با اين خشم و عصبانيت به خيابان‌ها آمده‌اند.» او كه سه روز در هفته بايد صبح خيلي زود از خانه خارج شود و ساعت‌ها در صف بايستد تا خريد كند مي‌گويد: «من بايد ساعت 45: 3 دقيقه صبح از خواب بيدار شوم و به سوپرماركت محله بروم. گاهي تا 3 بعدازظهر، گاهي هم تا ساعت 5 بعدازظهر در صف مي‌ايستم تا بتوانم مقدار اندكي مواد غذايي تهيه كنم تا براي كودكانم غذا درست كنم. براي من كه بيدار شدن در ساعات اوليه صبح، برابر با شروع سردردهاي ميگرني است، اين وضعيت به اندازه‌اي خسته‌كننده است كه به استيصال مي‌رسم. مردم هم خسته شده‌اند، مي‌خواهند وضعيت تغيير كند.»
ري آلونسو، مرد 41 ساله‌اي كه در بخش‌هاي مركزي شهر هاوانا زندگي مي‌كند معتقد است به‌رغم همه سختي‌هايي كه در گذشته وجود داشت، هيچ‌گاه به اندازه اين 4 سال وضعيت بد نبوده است. او در اين باره مي‌گويد: «كوبايي‌ها براي خوشحال بودن به سيگار، قهوه و غذا احتياج دارند. ما چهار سال پيش همه اينها را داشتيم و مي‌توانستيم هر وقت گرما آزارمان مي‌داد به مغازه برويم و يك نوشابه خنك بخوريم اما امروز شرايط فرق كرده و همه اينها از دست رفته‌اند. خب بله، طبيعي است كه اكنون مردم در خيابان‌ها باشند.»
مقصر وضعيت امروز كوبا؛ دولت يا امريكا؟
تا اواخر دهه 1980 ميلادي، دولت كوبا به‌رغم مشكلات اقتصادي و سختي‌هايي كه در تامين نيازهاي روزانه مردم اين كشور داشت به لطف كمك‌هايي كه از سوي اتحاد جماهير شوروي در قالب كالا و پول براي هاوانا ارسال مي‌شد، مي‌توانست وضعيت را مديريت كرده و مانع از بروز بحران شود، با فروپاشي شوروي اما وضعيت تغيير كرد. به گفته كارشناسان اقتصادي پس از فروپاشي شوروي حجم اقتصاد كوبا 35درصد كوچك‌تر شد و هاوانا نيز هيچ‌وقت نتوانست اين افت ناگهاني و بزرگ را جبران كند.
دولت كنوني كوبا بر اين باور است شرايط اقتصادي امروز اين كشور ناشي از تحريم‌هاي گسترده‌اي است كه براي دهه‌ها از سوي ايالات متحده بر كوبا تحميل مي‌شد و دونالد ترامپ رييس‌جمهور پيشين نيز آن را تشديد كرد. هاوانا همچنين معتقد است شيوع ويروس كرونا كه باعث شده بخش مهمي از درآمدهاي دولت از بين برود در پديد آمدن وضعيت كنوني موثر بوده. ميگوئل كانل دياز، رييس‌جمهور و دبير اول حزب كمونيست كوبا روز دوشنبه در يك سخنراني با اشاره به همين موضوع گفت كه «سياست خفه كردن اقتصاد كوبا» كه براي سال‌ها در دستور كار ايالات متحده قرار داشت، زمينه‌ساز «انباشت» مشكلات اقتصادي شده است.ان‌بي‌سي نيوز مي‌نويسد: تا چندي پيش كوبا يكي از موفق‌ترين كشورها در مقابله با ويروس كرونا بود اما اين موفقيت به قيمت افت شديد اقتصادي اين كشور اتفاق افتاد. كوبا براي 8 ماه مرزهاي خود را به‌طور كامل بست و موفق شد نرخ ابتلا به كرونا و آمار مرگ و مير را در سطح پاييني در مقايسه با ديگر كشورها نگه دارد اما اين شرايط قابل ادامه نبود و با بحراني شدن وضعيت اقتصادي دولت تصميم به بازگشايي مرزها گرفت و در پي اين اتفاق، شيوع كرونا نيز در اين كشور شدت گرفت.
منتقدان دولت كوبا به‌رغم پذيرش تاثير تحريم‌ها بر وضعيت اقتصادي كوبا تاكيد دارند كه دولت هاوانا فرصت‌هاي زيادي را براي انجام اصلاحات اقتصادي از دست داده و اين فرصت‌سوزي را يكي از عوامل موثر در بدتر شدن شرايط زندگي مردم و تشديد نارضايتي‌ها عنوان مي‌كنند. پاول ويدال، اقتصادداني كه پيش‌تر در بانك مركزي كوبا مشغول به كار بود و اكنون در كلمبيا به تدريس در دانشگاه مشغول است به دولت كوبا توصيه مي‌كند كه به اصلاح اقتصادي به عنوان يك ضرورت نگاه كند. به گفته او «تحريم موضوعي مجزا از اصلاحات اقتصادي است. اصلاحات اقتصادي در شرايط تحريم هم مي‌تواند انجام شود. هم تحريم كه بايد رفع شود و هم عدم اجراي صحيح اصلاحات اقتصادي وعده داده شده از جمله دلايل شرايط امروز اقتصاد كوبا است.»
ميگوئل كانل دياز كه از سال 2018 رييس‌جمهور كوبا شده، اصلاحاتي رادراقتصاد كوبا اعمال كرده كه از جمله آنها تك‌نرخي كردن قيمت ارزبوده و به قانوني كردن فعاليت مشاغل خصوصي پرداخت و وعده تداوم اصلاحات اقتصادي را داده، با اين وجود كارشناسان مي‌گويند اين اصلاحات ناكافي بوده و دير آغاز شده و با روندي كند دنبال مي‌شود.
سياست بايدن؛ فشار و تحريم بدون ديپلماسي
دولت جديد امريكا از ژانويه 2021 كه اختيار امور را در دست گرفته هنوز هيچ تغيير خاصي در سياست‌هاي دولت ترامپ در قبال كوبا جز تسهيلاتي اندك براي مهاجران كوبايي صورت نداده و جو بايدن، رييس‌جمهور دموكرات امريكا برخلاف باراك اوباما كه در كنار فشار و تحريم بهبود روابط ديپلماتيك با كوبا را در دستور كار قرار داده بود، هنوز گامي در اين راستا بر نداشته است.بايدن پيش‌تر اعلام كرده بود كه قصد دارد روابط با كوبا را بهبود بخشد، اما ناظران مي‌گويند به نظر نمي‌رسد در شرايطي كه كاخ سفيد با چالش‌هايي نظير همه‌گيري كوويد-۱۹، چين يا احياي توافق هسته‌اي ايران مواجه است، مذاكره با كوبا فعلا اولويتي براي آقاي بايدن يك اولويت باشد. در سال ۲۰۱۵ ميلادي باراك اوباما و رائول كاسترو رهبران وقت امريكا و كوبا توافق كردند كه روابط ديپلماتيك را عادي كنند؛ توافقي كه به شهروندان امريكايي اجازه داد به كوبا سفركرده و به كسب‌وكارهاي محلي كمك كنند. اما در پي به قدرت رسيدن دونالد ترامپ، او سياست مماشات با هاوانا را رد كرد. دونالد ترامپ تقريبا تمام اقداماتي را كه پيش از او باراك اوباما براي كاهش تحريم و بهبود روابط بين ايالات متحده و دشمن قديمي دوران جنگ سرد خود انجام داده بود، پايان داد و حتي تحريم‌هاي جديدي را نيز عليه كوبا اعمال كرد.
رييس‌جمهور كنوني امريكا روز دوشنبه به وقت واشنگتن نيز با صدور بيانيه‌اي به اعتراضات اخير كوبا واكنش نشان داد. جو بايدن در اين بيانيه نوشت: «ما در كنار مردم كوبا و فراخوان پرطنين آنها براي آزادي و خلاصي از همه‌گيري ويروس كرونا و دهه‌ها سركوب و رنج و محنت اقتصادي هستيم كه رژيم اقتدارگراي كوبا به آنها تحميل كرده است.» او افزود: «ايالات متحده از رژيم كوبا مي‌خواهد تا صداي مردم خود را بشنود و در اين لحظه حياتي به جاي غني كردن خود، به نيازهاي مردم توجه نشان دهد.»
اين سياست دولت بايدن منتقداني جدي در داخل امريكا دارد. برني سندرز، سناتور ايالات ورمونت روز سه‌شنبه در توييتي ضمن درخواست از دولت كوبا براي «احترام به حق معترضان در به راه انداختن تظاهرات مسالمت‌آميز» تاكيد كرد «مدت‌ها از زماني كه بايد تحريم‌ها عليه كوبا رفع مي‌شد مي‌گذرد اما هنوز اقدام خاصي را از سوي دولت شاهد نبوده‌ايم.»بن رودز، مشاور سياست خارجي باراك اوباما رييس‌جمهور پيشين ايالات متحده با تاكيد بر ضرورت بازنگري در سياست خارجي امريكا در قبال كوبا در توييتر نوشت: «موضوعي كه بايد هدايت‌كننده سياست امريكا باشد اين است كه سياست‌هاي ما چگونه مي‌توانند به بهتر شدن زندگي مردم كوبا كمك كنند. براي دهه‌ها كوبايي‌ها همزمان از فشار حكومت كمونيستي و تحريم‌هاي تنبيهي امريكا رنج بردند و امريكا هم 60 سال در برپا كردن دموكراسي در كوبا ناكام بود. در دو سال پاياني دولت اوباما، ما به سوي احياي روابط با كوبا و بيشتر كردن ارتباط‌مان با مردم كوبا از طريق عادي‌سازي روابط رفتيم. اين موضوع باعث شد بخش خصوصي در كوبا رشد كند، مردم درآمد بيشتري داشته باشند و اميد به آينده افزايش يابد. در اين عادي‌سازي، دولت كوبا نيز با آزادسازي برخي زندانيان سياسي و اعطاي دسترسي بيشتر به اينترنت موافقت كرد. تلاش ترامپ براي بازگشتن از سياست اوباما همه‌چيز را خراب كرد؛ بخش خصوصي كوبا تضعيف شد و هيچ دستاورد حقوق بشري هم به دست نيامد.» بن رودز به بايدن توصيه كرده ضمن ارسال كمك‌هاي دارويي و غذايي راه ارتباط با مردم كوبا را از طريق فعالسازي سفارت در كوبا باز كند و راه اوباما را پيش گيرد.