بنفشه سام‌گيس
از تابستان سال گذشته، به دنبال تاييد اولين واريانت‌هاي ويروس كوويد 19، وحشت بر جهان سايه انداخت. تا آگوست 2020، ده‌ها شركت توليد‌كننده واكسن كرونا، آماده روشن كردن موتور اولين خطوط توليد بودند و دولت‌ها براي رونق اقتصادي و بازگشت به جريان عادي كشورداري تا پيش از آغاز سال ميلادي جديد هدفگذاري مي‌كردند و قرار بود جشن نوئل 2021، مراسم «ماسك سوزان» در ميدان‌هاي اروپا برگزار شود كه اولين نشانه‌ها از تكثير ويروس، در يك لباس مشابه اما با قدرت كشندگي و سرايت بيشتر، شالوده اميد ميليون‌ها پزشك و اقتصاددان و سياستمدار را متلاشي كرد. طبق اسنادي كه امروز در سازمان بهداشت جهاني طبقه‌بندي شده، ويروس كوويد 19، طي 12 ماه گذشته، حدود 20 واريانت مشهود در سراسر جهان داشته كه از اين تعداد، تا امروز، 4 واريانت، همه‌گيري‌هاي مرگبار دارد، تحركات 7 واريانت، آغاز شده و 9 واريانت هم تحت بررسي هستند.
اولين نمونه‌هاي واريانت بتا BETA (موسوم به گونه آفريقايي) در آگوست 2020 شناسايي شد. واريانت بتا، تا امروز، حداقل در 120 كشور جهان، ابتلا و مرگ داشته است.
اولين نمونه‌هاي واريانت دلتا DELTA و كاپا KAPPA (موسوم به گونه‌هاي هندي) در اكتبر 2020 شناسايي شد. واريانت دلتا، تا امروز، حداقل در 132 كشور جهان و واريانت كاپا، حداقل در 30 كشور جهان، ابتلا و مرگ داشته‌اند.
اولين نمونه‌هاي واريانت آلفا ALPHA (موسوم به گونه انگليسي) و اپسيلون EPSILON (موسوم به گونه امريكايي) در سپتامبر 2020 شناسايي شد. واريانت آلفا، تا امروز، حداقل در 172 كشور جهان، ابتلا و مرگ داشته است.
اولين نمونه‌هاي واريانت‌هاي گاما GAMMA (موسوم به گونه برزيلي) و لمبدا LAMBDA (موسوم به گونه پرويي) و اتا ETA (بروز مشترك در انگليس و نيجريه و نمونه‌هايي در امريكا) در دسامبر 2020 شناسايي شد. واريانت گاما، تا امروز، حداقل در 72 كشور جهان و واريانت اتا، حداقل در 68 كشور جهان، ابتلا و مرگ داشته‌اند.
اولين نمونه‌هاي واريانت لوتا LOTA (موسوم به گونه امريكايي) در نوامبر 2020 شناسايي شد.
اولين نمونه‌هاي واريانت تتا THETA (موسوم به گونه فيليپيني) در ژانويه 2021 شناسايي شد.
اولين نمونه‌هاي واريانت زتا ZETA (موسوم به گونه برزيلي) در جولاي 2021 شناسايي شد.
طبق گزارش‌هاي منتشرشده در پايگاه‌هاي خبري جهان، امروز، دلتا، گونه غالب در تمام كشورهاست. روز 6 جولاي 2021، شبكه الجزيره در گزارشي از شيوع دلتا در 100 كشور جهان خبر داد. 20 روز بعد، كارشناسان سازمان بهداشت جهاني اعلام كردند كه 132 كشور درگير جنگ با دلتا هستند. روز 30 جولاي، گزارش جديدي از شيوع كوويد 19 در پايگاه اماري STATISTA بارگذاري شد. طبق اين گزارش، در طول يك ماه، 266 هزار و 401 مبتلاي نوع آلفا و 180 هزار و 998 مبتلاي نوع دلتا در انگليس، 22 هزار و 763 مبتلاي نوع گاما در امريكا و 6343 مبتلاي نوع بتا در آفريقاي جنوبي شناسايي شده كه اين اعداد، بيشترين رقم شيوع از يك واريانت بوده است. در وبسايت سازمان بهداشت جهاني، در توضيح علت واريانت‌هاي رو به افزايش ويروس كوويد 19 گفته شده: «تمام ويروس‌ها و از جمله ويروس SARS-CoV-2 كه باعث COVID-19 مي‌شود، با گذشت زمان تكامل مي‌يابند. هنگامي كه يك ويروس، از خود تكثير مي‌كند، گاهي كمي تغيير مي‌كند، اين تغييرات واريانت ناميده مي‌شوند در حالي كه ويروسي با يك يا چند واريانت جديد، ويروس اصلي ناميده مي‌شود. وقتي ويروسي به‌طور گسترده در جمعيتي در حال گردش است و باعث عفونت‌هاي زيادي مي‌شود، احتمال واريانت ويروس افزايش مي‌يابد. هرچه فرصت‌هاي بيشتري براي انتشار يك ويروس وجود داشته باشد، تكثير آن بيشتر مي‌شود.»
از شيوع كوويد 19 در ايران، 531 روز مي‌گذرد. اگر مرگ اولين قربانيان اين بيماري (دو بيماري كه روز 30 بهمن سال 1398 در بيمارستاني در شهر قم فوت كردند) تابع الگوي اوليه بيماري - تشديد علايم، دو هفته بعد از مواجهه با منبع آلودگي - بوده، بنابراين، ويروس كرونا در ايران، از نيمه‌هاي دي سال 1398، گردش خود را در كشور آغاز كرده است. تاخير و توقف در روند واكسيناسيون، كاهش شديد رعايت پروتكل‌هاي بهداشتي، خيز 30 درصدي و 40 درصدي ابتلا طي 12 ماه اخير، ورود اتباع بيگانه از مرزهاي غير رسمي و كانون آلوده به واريانت‌هاي خطرناك كوويد 19، يك فرضيه را پررنگ مي‌كند؛ در 12 ماه اخير، در داخل كشور هم، واريانت‌هاي ديگري از ويروس؛ با چراغ خاموش، اتفاق افتاده است. مصطفي صالحي وزيري رييس آزمايشگاه مرجع كوويد 19 در گفتوگو با «اعتماد» اين فرضيه را رد نمي‌كند اما توضيح بيشتري هم در مورد واريانت‌هاي ايراني ويروس كوويد 19 نمي‌دهد.
در گزارشي كه روز 30 جولاي 2021 (8 مرداد 1400) در پايگاه آماري STATISTA درباره اپيدميولوژي واريانت‌هاي ويروس كوويد 19 منتشر شد، ايران تا تاريخ ذكر شده، 57 مورد واريانت آلفا ALPHA، 2 مورد واريانت بتا BETA، 11 مورد واريانت دلتا DELTA و صفر مورد واريانت گاما GAMMA ثبت كرده در حالي كه در همين بازه زماني، انگليس با ثبت بيش از 266 هزار مورد واريانت آلفا و بيش از 180 هزار مورد واريانت دلتا، امريكا با ثبت بيش از 22 هزار مورد واريانت گاما و آفريقاي جنوبي با ثبت بيش از 6 هزار مورد واريانت بتا در صدر جدول ايستاده‌اند. علت اختلاف چشمگير اعداد ايران با اين سه كشور چيست؟
داده‌هاي پايگاه آماري STATISTA براي رصد واريانت‌هاي ويروس كوويد 19 كشور ما جامع نيست زيرا داده‌هاي اين پايگاه‌ها و پايگاه‌هاي ديگر، بر اساس توالي كامل ژنوم ويروس است كه فعلا در ايران، تعيين توالي كامل ويروس به صورت محدود قابل انجام است. در كشور ما فقط سه مركز امكان اين بررسي‌ها را دارند و بنابراين، ظرفيت تعيين توالي ما كم است. پس، درصد بسيار كمي از ژنوم ويروس‌ها در ايران سكانس مي‌شوند. در برخي از كشورهاي پيشرفته نظير انگلستان، درصد قابل توجهي از نمونه‌هاي مثبت با تكنيك NGS تعيين توالي مي‌شوند. دستگاه‌ها و كيت‌هاي NGS ساخت شركت‌هاي خارجي هستند كه در تامين آنها مشكلاتي اساسي وجود دارد. بنابراين، همان سه مركز مجهز به تجهيزات سكانس هم به دليل كمبود امكانات، با ظرفيت محدود و با وقفه‌هاي متناوب كار مي‌كنند.
اگر اعداد منتشر شده در STATISTA را ملاك قرار دهيم، در حاضر چه سويه‌هايي از ويروس كرونا در ايران در حال گردش است؟
نمي‌توان با قطعيت گفت چون در اين زمينه پايش جامعي در ايران انجام نمي‌شود و دليل آن هم ظرفيت اندك انجام تست‌هاي مولكولي در ايران در مقايسه با برخي كشورهاست. ببينيد كه روزانه در ايران و در انگليس چند تست انجام مي‌شود. اعداد به هيچ وجه قابل مقايسه نيست و همين تفاوت، تمام مقايسه‌ها را زير سوال مي‌برد. اما در يك پاسخ كلي، تا امروز طبق نتايج بررسي‌هايي كه در ايران انجام داديم، از بين واريانت‌هاي چالش برانگيز به ترتيب آلفا، بتا و دلتا را در ايران شناسايي كرديم.
توالي واريانت‌ها هم مثل ساير كشورها بوده ؟
بله، ضمن آنكه در ايران، واريانت گاما (برزيلي) نداشتيم، واريانت بتا (آفريقاي جنوبي) در ايران تعداد محدودي بود؛ واريانت آلفا (انگليسي) در كشور غالب شد و تمام استان‌ها را درگير كرد. امروز هم به نظر مي‌رسد اكثر واريانت‌هاي در گردش در ايران دلتا (هندي) هستند.
آيا 5 واريانت ديگري كه توسط سازمان بهداشت جهاني رصد مي‌شود؛ لمبدا (LAMBDA) كاپا (KAPPA) تتا (THETA) لوتا (LOTA) و اتا (ETA) هنوز به ايران نرسيده؟
هنوز موردي از اين واريانت‌ها مشاهده نكرده‌ايم. با اين وجود در هر مكاني كه ويروس در آن تكثير مي‌كند، بروز واريانت جديد ممكن است ولي واريانت‌هايي غالب مي‌شوند كه توانايي انتشار بالاتري داشته باشند. در ايران واريانت آلفا در رقابت با بقيه واريانت‌ها غالب شد اما واريانت بتا چندان توفيقي نداشت و امروز واريانت دلتا حتي از آلفا هم موفق‌تر است. بنابراين اگر چه امكان دارد ما در ايران واريانت‌هاي ديگري هم داشته باشيم ولي به نظر مي‌رسد در شرايط فعلي نمي‌توانند در رقابت با دلتا موفق باشند.
با وجود اينكه كارشناسان سازمان بهداشت جهاني هشدار مي‌دهند واريانت‌هاي جديد؛ كاپا، لوتا، اتا، تتا و لمبدا خطرناك‌تر و ماندگارتر هستند؟
نمي‌توانيم با قطعيت بگوييم كه اين واريانت‌ها خطرناك‌تر و ماندگارتر هستند چون در غير اين‌صورت بايد تا امروز يك اتفاق جديد را شاهد مي‌بوديم. در مورد واريانت‌هاي بتا و گاما هم همين صحبت‌ها مطرح بود. تمام واريانت‌ها تحت نظر هستند تا ويژگي‌هاي آنها از نظر قدرت سرايت‌پذيري، فرار از سيستم ايمني و ويرولانس مشخص شود.
كارشناسان سازمان بهداشت جهاني در مقاله‌اي درباره علت واريانت‌هاي ويروس كرونا گفته‌اند كه اگر در يك منطقه، ميزان آلودگي زياد باشد، ويروس شرايط مساعدي براي واريانت خواهد داشت. من اين فرض را دارم كه آيا ايران (با توجه به‌شدت گردش ويروس، كاهش رعايت پروتكل‌هاي بهداشتي و تاخير در واكسيناسيون) مي‌تواند مثل برزيل و پرو و اندونزي، كانون يكي از واريانت‌هاي ويروس كوويد 19 باشد؟
- هر كشوري ممكن است كانون واريانت باشد. واريانت انگليسي، اولين‌بار در انگليس شناسايي شد ولي شايد پيشتر از آن، در نقطه ديگري از جهان بروز پيدا كرده باشد و نمي‌توان با قطعيت گفت كه كانون آلفا يا كانون دلتا، حتما در انگليس يا هند بوده است. ممكن است آلفا يا دلتا، همزمان در نقطه ديگري از جهان هم بروز پيدا كرده اما اولين‌بار در آنجا شناسايي و مورد پايش قرار گرفته‌اند.
ديروز هم در گزارش‌ها ديدم كه واريانت اتا (ETA) دسامبر 2020، همزمان در نيجريه و انگليس مشاهده شده است.
شما در زمان شناسايي واريانت‌ها متوجه اشتراك برخي واريانت‌ها مي‌شويد. انتخاب واريانت مي‌تواند ناشي از فشار سيستم ايمني بدن ميزبان، تاثير داروها يا تكثير طولاني‌مدت ويروس در افراد مبتلا به نقص سيستم ايمني باشد. طبق برآوردي كه اخيرا انجام شده، نرخ موتاسيون يك سوش ويروس عامل كوويد۱۹ در يك سيكل عفونت در هر فرد مبتلا برابر با 0.5 موتاسيون است. بنابراين هر چقدر تكثير ويروس و در واقع، هرچقدر ميزان ويروس در گردش، بيشتر باشد، ميزان واريانت‌ها هم بيشتر خواهد بود.
تا امروز، سازمان جهاني بهداشت، 9 واريانت ويروس كوويد19 را نامگذاري كرده و حدود 5 واريانت هم به صورت كد، در حال بررسي است. آيا در طول 19 ماه گذشته، در ايران هم واريانت‌هاي ويروس متفاوت را با واريانت‌هاي جهاني شناسايي كرده‌ايد؟
الگوي ما تقريبا مشابه الگوي دنيا بوده است.
تقريبا يا صددرصد ؟
نمي‌توانم با قطعيت به اين سوال پاسخ منفي بدهم چون براي اعلام اين قطعيت، نيازمند پايش قوي هستيم كه در ايران نداريم. اما آنچه شناسايي كرديم، مشابه الگوي دنيا بود. ما در بررسي واريانت‌هاي ويروس در آزمايشگاه مرجع كشوري كوويد۱۹ انيستيتوپاستور الگوي چندان متفاوت از الگوي دنيا نديديم.
ممكن است در اين 19 ماه، واريانت ويروس در ايران اتفاق افتاده باشد؟
ممكن است اتفاق افتاده باشد ولي به احتمال زياد در رقابت با واريانت آلفا و دلتا از بين رفته باشد.
يعني واريانت‌هاي آلفا و دلتا، قدرتمندتر بودند و غالب شدند.
بله. در اكثر كشورها اين اتفاق درحال وقوع است. واريانت‌هاي قدرتمندتر كه سرايت‌پذيري و قدرت تكثير بهتر داشتند، غالب شدند. امروز واريانت دلتا در دنيا غالب است.
اين واريانت‌ها ربطي به نيمكره و نژاد ندارد؟
بعيد مي‌دانم. البته تقابل ميزبان و ويروس، يكي از ملاك‌هاي مهم در تكامل ويروس است.
ولي در نقشه جهان، بعضي واريانت‌ها فقط در امريكاي لاتين يا اسكانديناوي يا منطقه آنديان بوده.
نمي‌توانم حرف شما را رد كنم ولي شايد يكي از دلايل اين اتفاق، كاهش ارتباط جمعي اين مناطق با ساير كشورهاي جهان بوده.
ولي ارتباط واريانت با نيمكره يا نژاد را محتمل نمي‌دانيد؟
نمي‌توانم اين احتمال را تاييد يا رد كنم. ممكن است چنين ارتباطي هم باشد.