طب سنتي و رويكرد عالمانه
محمدعلي حيدرنيا
وزير محترم بهداشت درمان و آموزش پزشكي در جريان مذاكرات راي اعتماد مجلس گفتند كه طرفدار طب سنتي هستند بدين مضمون «بنده به طب سنتي و ايراني اعتقاد دارم و به دنبال بازشناسي، ترويج و نهادينه كردن آن با رويكردي عالمانه به استناد بند ۱۲ سياست‌هاي كلي سلامت هستم» و بند 12 سياست‌هاي كلي سلامت مي‌گويد: «بازشناسي، تبيين، ترويج، توسعه و نهادينه نمودن طب سنتي ايران». اما در پرداختن به طب سنتي، دو رويكرد قابل تصور است؛ اول اينكه به بهانه طرفداري از طب سنتي بي‌محابا و بدون تحقيق و بازشناسي، به استفاده از درمان‌هاي سنتي بپردازيم و دوم اينكه بگوييم، تمام ادعاهاي طب سنتي در درمان و پيشگيري بيماري‌ها بايد با يك روش استاندارد علمي به نام (كارآزمايي باليني شاهددار) Randomized controlled clinical trail بازشناسي و تست شوند و بعد مورد استفاده قرار گيرند كه اين دومي عين صواب و رويكردي عالمانه است و طرفداري و حمايت واقعي از طب سنتي محسوب مي‌شود و از اين رهگذر است كه روش‌هاي درماني طب سنتي در حيطه روش‌هاي علمي قرار گرفته و استفاده از آنها همه گير خواهد شد و اين سربلندي طب سنتي را در پي خواهد داشت. ديدگاه‌هاي وزير محترم و بزرگان ديگري كه طب سنتي را مطرح مي‌كنند قطعا در چارچوب تاكتيك دوم است. پرداختن به طب سنتي بدون توجه به رويكرد علمي، مصداق دوست ناداني است كه درنهايت طب سنتي را با سر به زمين كوبيده و نابود مي‌كند.
اين روزها در گير و دار خونين، پاندمي بيماري (كوويد-19) زخم كهنه اختلاف بين طرفداران و مخالفين طب سنتي سر باز كرده و شاهد در‌گيري كلامي نازيبايي بين موافقان و مخالفين استفاده از طب سنتي در درمان بيماري كوويد-19 هستيم و گاهي اين گفت‌وگو‌ها از جاده علم و اخلاق نيز خارج است.
موافقان بي‌محابا و بدون مستندات صحيح، ادعاي درمان بيماري كوويد-19 با طب سنتي را دارند.
و مخالفين نيز بي‌محابا آنها را شياد و عوام فريب مي‌نامند. حق با كدام گروه است؟ كدام طب سنتي؟ واقعيت قضيه چيست؟ اميد كه نوشته پيش رو به عنوان پيش‌نياز براي درك واقعيت، راهگشا باشد.
خوشبينانه‌ترين فرض اين است كه هر دو طرف از سر خيرخواهي موضع‌گيري كرده و فكر مي‌كنند روش آنها براي بيماران سودمند‌تر است و از اين رو بر نظريه خود پافشاري دارند و پرخاشگري آنها نسبت به يكديگر شايد از همين تعصب ناشي شود كه مي‌خواهند به مردم كمك كنند. اما كاملا ضروري است كه هر دو گروه هم موافقان و هم مخالفان در كار‌ها و ارايه نظرات خود چهار اصل اساسي اخلاق پزشكي را مدنظر داشته باشند و مخصوصا طرفداران طب سنتي با رويكردي عالمانه از طب سنتي دفاع كنند.
اصول اخلاق پزشكي
اين اصول چهارگانه در تمام مراحل مديريت بيمار و بيماري از جمله درمان و پيشگيري بايد همواره مدنظر باشند. كار يا اقدامي كه براي بيمار انجام مي‌شود (بايد بيمار محور، سودمند، بي‌ضرر و عادلانه باشد). هر روش پيشنهادي درماني كه فاقد اين اصول باشد از نظر اخلاقي مجوزي براي تجويز به بيماران را ندارند.
موافقان طب سنتي مي‌توانند ادعاهاي زير را مطرح كنند:
1- اگر طب سنتي بي‌اثر است تا قبل از طب مدرن مردم چه مي‌كردند؟
2- چرا شاهان قديم براي در اختيار داشتن يك طبيب سنتي به جنگ با يكديگر مي‌پرداختند؟
ابوعلي سينا طبيب سنتي 33 سال از دست غزنويان در فرار بود، چراكه آنها مي‌خواستند از مهارت‌هاي پزشكي او به نفع خود استفاده كنند و او راضي نبود.
3 - آيا اهميت كتاب‌هاي پزشكي سنتي قديم از قبيل قانون ابن سينا، تحفه حكيم مومن، تاليفات رازي، جرجاني و نظاير اينها را مي‌توان كتمان كرد؟
4 - پزشكي (پسامدرن) طب سنتي را تاييد مي‌كند.
5 - سازمان جهاني بهداشت استفاده از طب سنتي را توصيه مي‌كند.
6 - اقبال مردم به طب سنتي
7 - كم‌ضرري داروهاي گياهي
8 - و...
موارد فوق همه واقعا درست هستند و بايد به آنها پاسخ صحيح داده شود كه البته از مجال اين نوشته كوتاه خارج است و موافقان طب سنتي بايد با وضوح بيشتري آنها را پيگيري و تبيين كنند.
اما در دو مورد 4 و 5 خيلي كوتاه مي‌توان آنها را نقد كرد.
پزشكي فرامدرن و طب سنتي
پزشكي فرامدرن مي‌گويد: از هر روش درماني يا پيشگيري به شرط بي‌ضرري براي سلامت جامعه و افراد، مي‌توان از آنها استفاده كرد (از جمله طب‌هاي سنتي). در عين حال كه پست مدرنيسم منبعي براي ايده‌هاي پزشكي جايگزين نيست اما برخلاف مطلق باوري علمي و عينيت‌گرايي مدرنيسم، رويكرد نسبيت‌گراي پست‌مدرن با پزشكي جايگزين سازگارتر است.
(طب جايگزين يا alternative medicine استفاده از طب سنتي به جاي طب كلاسيك در درمان بيماري‌هاست.
طب مكمل يا complementary استفاده از طب سنتي به كمك طب كلاسيك در درمان بيماري‌ها است).
سازمان جهاني بهداشت و طب سنتي
اين سازمان در رابطه با استفاده دولت‌ها از طب سنتي به عنوان طب مكمل يا جايگزين موارد زير را توصيه مي‌كند:
1- اطمينان حاصل كنيد كه اطلاعات كافي در مورد كارايي و ايمني محصولات و همچنين موارد منع مصرف در اختيار مصرف‌كنندگان قرار گرفته است.
2- كانال‌هاي مناسبي را براي مصرف‌كنندگان تنظيم كنيد تا واكنش‌هاي جانبي داروها را گزارش دهند و آنها را شناخته‌تر كنند.
3– براي كمك به توانمندي مصرف‌كنندگان در تشخيص كيفيت خدمات دريافتي، كمپين‌هاي ارتباطي ترتيب دهيد.
4- اطمينان حاصل كنيد كه پزشكان واجد شرايط به اين كار مي‌پردازند.
مخالفين طب سنتي
مخالفين طب سنتي اگر برمبناي تفكر مدرنيسم مخالف طب سنتي باشند و يك‌سره و بدون شنيدن حرف‌ها و ديدن مستندات، آنها را رد كنند روش اشتباهي است و تفكر پست مدرن از آنها دفاع نمي‌كند.
در تفكر پزشكي مدرن (قبل از پست مدرن همان كه اكنون در آن قرار داريم) متاسفانه تمام روش‌هاي درماني ادعا شده در طب سنتي شامل درمان بيماري‌ها يا پيشگيري از آنها، يك‌سره و به‌طور مطلق و بي‌محابا رد مي‌شوند و تجربه، آزمايش و علوم عقلي را مبنا و پايه مفروضات خود مي‌دانند. لذا طب مدرن (تجربه‌گرايي) و مدل زيست پزشكي را مبناي انديشه و عملكرد خود قرار داده است . اما در تفكر پزشكي پست مدرن علاوه بر مدل زيست پزشكي مدل زيست فرهنگي را نيز مورد توجه قرار مي‌دهد و از اين رهگذر ايراد‌هاي بنيادين بر مدرنيسم وارد مي‌كند اين تفكر نزديك به 50 سال است كه به تدريج در حوزه پزشكي وارد شده است.
مفهوم درمان در طب سنتي
مخالفين طب سنتي مي‌گويند طب سنتي فقط علامت درماني مي‌كند.
يكي از دلايل اختلاف موافقان و مخالفين طب سنتي نوع نگاه آنها به واژه و مفهوم درمان است.
در پزشكي مدرن و هم پست مدرن درمان بيماري را دو گونه تعريف مي‌كنند؛ درمان اصولي و درمان علامتي. درمان اصولي آن است كه علت واقعي بيماري شناخته و آن را حذف كنند. در درمان علامتي، درمان معطوف به حذف علايم بيماري است مثلا بيمار به علت سرطان درد دارد. كاهش يا درمان اين درد درمان واقعي بيماري نيست، بلكه فقط درمان درد است كه البته در جاي خود بسيار ارزشمند است.
طب سنتي بنا بر گذشته آن و عدم شناخت علل بيماري‌ها، به رفع علايم مي‌پردازد و البته از نظر خود آن را درمان مي‌داند در همين بيماري كوويد- 19 بيمار، تب، درد و تنگي نفس دارد، از بين بردن اين علايم براي بيمار بسيار ضروري است ولي درمان محسوب نمي‌شوند. شايد طب سنتي بتواند اين علايم را كنترل يا كاهش دهد كه اين فقط درمان علامتي بوده و درمان اصولي نيست. اگر از بين بردن علايم بيماري، درمان محسوب شود مي‌توان گفت درمان بيماري كوويد-19 با استامينوفن هم انجام مي‌شود.
نتيجه‌گيري
در نهايت، طب سنتي كه ميراث گرانبهاي دوره باستان پزشكي كشور است را نبايد تحقير كرد بلكه بايد ارج نهاده شود از طرفي هم نبايد يك‌سره تمام ادعاهاي آن را چشم و گوش بسته پذيرفت، بلكه با يك نگاه عالمانه بايد به بازشناسي آنها پرداخت و از آن براي ارتقاي سطح سلامت جامعه استفاده كرد.
دو مثال براي به‌كار‌گيري عالمانه و بازشناسي طب سنتي
نمونه اول:
براساس آمار كشوري، سالانه نزديك به 60 ميليون مورد سرماخوردگي داريم كه اكثرا هم در كودكان زير پنج سال بروز مي‌كند. از آنجا كه هيچ درمان اصولي براي سرماخوردگي ويروسي وجود ندارد، مي‌توان از داروهاي گياهي استاندارد براي رفع علايم استفاده كرد.
نمونه دوم:
ابوعلي سينا در (قانون. كتاب چهارم فن هفتم. گفتار دوم) براي زيبايي پوست ضمن بيان علل تيرگي پوست چندين نسخه پيشنهاد مي‌دهد از جمله مي‌گويد:
آرد گاودانه، آردنخود، آردباقلي، آردجو، آردلوبيا گرگي، زنبق خرد و ساييده و بيخ نرگس ساييده از هر يك جزو متساوي، صمغ عربي، ساييده شيرين بيان (ساييده بيخ سوسن نسخه) هريك نيم جزو همه را در هم بسرش و قرص از آن بساز و در وقت نياز قرص را حل كنند و برجاي لازم بمالند. اين را نيز بدان كه همه اين داروها در زدودن لكه‌هاي سياه، لكه‌هاي سفيد، آثار زخم و غيره بر پوست و آثار خون‌مرده كه به رنگ سياه مايل به زرد درآيد مفيدند و همگي در زيبايي بسيار موثر و بسيار قوي هستند و مصرف اندكي از آنها بدين منظور كافي است. براي حفاظت پوست و رخساره از اثرات آفتاب، باد و سرما ماليدن داروهاي زير بر پوست بسيار خوب است.
در اين‌گونه موارد برخورد عالمانه اين است كه در چارچوب يك (مطالعه تجربي شاهددار) با رعايت اصول اخلاقي و با كمك متخصصين آمار حياتي و متخصصين طب سنتي، تعدادي از بيماران مبتلا به تيرگي پوست را انتخاب و به طور تصادفي نيمي را به عنوان گروه آزمون با نسخه فوق و نيمه ديگر را به عنوان گروه شاهد به روش كلاسيك مورد درمان قرار دهيم و در نهايت نتايج حاصله در دو گروه را با هم مقايسه كرده و در صورت معني‌دار بودن آماري آن را به عنوان يك درمان جديد به دنياي پزشكي معرفي مي‌كنيم و اين دستاورد بزرگي خواهد بود.
متخصص پزشكي اجتماعي. دانشيار دانشكده پزشكي، دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي