سامانه هشدار پيش‌هنگام زلزله
مهدي زارع
عصر جمعه با رخداد پسلرزه با بزرگاي 4.3 در 16 كيلومتري جزيره كيش در خليج‌فارس چهلمين زمين‌لرزه خوشه‌اي در ساحل خليج‌فارس از حدود 55 ساعت قبل ثبت شد. رخداد زلزله با بزرگاي 5.3 در شرق جزيره كيش در بامداد 25-3-1401 ساعت 10:36 صبح با وقوع پيش‌لرزه و پسلرزه‌هاي متعدد موجب نگراني و هراس مردم -به ويژه در ساختمان‌هاي بلندمرتبه در جزيره كيش- شده است. وقوع زمين‌لرزه در منتهي‌اليه جنوبي رشته كوه‌هاي زاگرس و در سواحل جنوبي و محدوده جزاير خليج‌فارس با تراكم كم ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري در جنوب ايران، عمدتا با خطا در تعيين محل و بزرگا همراه است. نمونه‌اي در خطا در اعلام محل دقيق زلزله در زمين‌لرزه 23 آبان 1400 فين بندرعباس، ديده شد و خطاي ديگر در اعلام سريع اندازه و محل رخداد زمين‌لرزه 25 خرداد 1401 شمال‌شرق جزيره كيش ديده شد. براي راه‌اندازي سامانه هشدار پيش‌هنگام طي 12 سال گذشته تلاش كرده‌ايم. هزينه‌هاي اوليه آن در حد بودجه براي خريد يك تا دو واحد آپارتمان معمولي در مركز تهران است! طي 12 سال گذشته هزاران واحد آپارتمان ساخته و فروخته و خريده شده، ولي هنوز بودجه براي سامانه هشدار پيش‌هنگام زلزله اختصاص پيدا نكرده است! سواحل جنوبي ايران و جزاير خليج‌فارس و تنگه هرمز مي‌توانند شروع خوبي براي ايجاد سامانه‌هاي هشدار پيش‌هنگام به صورت پايلوت براي كل كشور‌مان باشند. متاسفانه پيشرفت‌مان بسيار كند بوده است. از وي ديگر در صورت فعال شدن گسل‌هاي نزديك تهران زمان كوتاهي -در حد چندين ثانيه تا ۱۰ ثانيه- براي ارايه هشدار براي فعال شدن سامانه‌هاي ايمني شهري دراختيار خواهيم داشت، راه‌اندازي سامانه‌هاي هشدار پيش‌هنگام و واكنش سريع در تهران به همين دليل مفيد است.
اين سامانه‌ها براي هشدار پيش‌هنگام در برخي كشورها مانند ژاپن از سال ۲۰۰۷ در سطح ملي (پس از اجراي يك برنامه مطالعاتي و اجرايي هفت ساله) و تايوان (از سال ۲۰۱۳) با ارايه هشدار به همه مردم راه‌اندازي شده است. در بعضي كشورهاي در حال توسعه، اين كار براي ايمني سامانه‌هاي حساس مانند شبكه گاز و مترو (و نه براي شهروندان) راه‌اندازي شده است، مانند تركيه (براي شهر استانبول) با ۲۴۰ ايستگاه (كه اكنون به ۴۵۰ ايستگاه توسعه يافته است)، روماني (حدود ۱۱۰ ايستگاه) و از سال ۱۹۹۰ در شهر مكزيكوسيتي زلزله تهديد مهمي براي مناطق شهري واقع در مناطق زلزله‌خيز محسوب مي‌شود و استقرار سامانه‌هاي هشدار پيش‌هنگام، رويكرد مناسبي براي كاهش تلفات جاني و خسارات مالي در چنين مناطقي است. هشدار پيش‌هنگام زلزله، پيش‌بيني زلزله نيست، عملا از هشدار پيش‌هنگام پس از وقوع زلزله و با استفاده از فاصله زماني بين رسيدن موج‌هاي اوليه و ثانويه زلزله، به صورت برقراري يك سامانه خودكار استفاده مي‌شود. فاصله كانون زلزله از محل يا محدوده‌اي كه قصد داريم براي آن هشدار پيش‌هنگام ارسال كنيم، بسيار مهم است؛ براي مثال اگر محل وقوع زلزله در حدود شهر دامغان با فاصله هوايي حدود ۳۰۰ كيلومتري شرق تهران باشد تا رسيدن موج ثانويه به تهران حدود يك دقيقه فرصت براي ارايه هشدار به مردم تهران داريم. همواره و در تمام دنيا نگراني اوليه آن است كه اگر هشدار پيش‌هنگام وقوع زلزله‌اي كه در ثانيه‌هاي ديگر امواج مخربش خواهد رسيد، مستقيم دراختيار عموم مردم گذاشته شود، خسارت‌هاي ناشي از آشتفتگي عمومي، از خسارت‌هاي خود زلزله نيز فراتر رود، به همين دليل است كه در بسياري از كشورها در گام اول سراغ هشدار پيش‌هنگام خودكار فقط براي دستگاه‌هاي حساس و تاسيسات زيربنايي (مانند شبكه گاز) مي‌روند، مانند كاري كه در استانبول تركيه كرده‌اند؛ اما مي‌بينيم كه در ژاپن، تايوان و اكنون كاليفرنيا، ارايه هشدار را به عموم مردم انجام مي‌دهند. وقت آن است كه موانع بروكراتيك را كنار بزنيم و كشور ما نيز كه هم نيروي متخصص مسلط به اين فناوري و هم زيرساخت فني لازم را دارد، به اين انقلاب فناورانه، حتي در حد استفاده از گوشي‌هاي تلفن همراه به عنوان «شهروند- لرزه‌نگار» بپيوندد. كاري كه در حدود چهار سال قبل پيگيري‌ها و طراحي اوليه‌اش را در همين ايران خودمان انجام داديم، ولي هنوز پيشرفت عملياتي حاصل نشده است.