مظهر شكست شوروي

بعد از فاجعه در نيروگاه اتمي چرنوبيل، يعني پس از انفجاري كه مي‌شد به شرط رعايت اصول ايمني مانعش شد، اين جمله دهان به دهان و نيز در رسانه‌ها نقل مي‌شد كه «چرنوبيل مظهر شكست شيوه شوروي براي انجام امور است.» اكنون كه چند دهه از آن مي‌گذرد، جمله هنوز اعتبارش را حفظ كرده و فقط زمان فعل آن را تغيير داده‌اند و مي‌گويند «چرنوبيل مظهر شكست شيوه شوروي براي انجام امور بود.» چرا؟ چون، چنان كه خود گورباچف هم معترف بود در آنچه روي داد نه فقط چند مدير و مهندس كه كل سيستم مجرم بود. سيستمي كه به جاي اصلاح خطاها و نادرستي‌ها، يا آنها را توجيه مي‌كرد يا روي‌شان سرپوش مي‌گذاشت. سيستمي كه مباني علمي كارهاي اينچنيني را ناديده مي‌گرفت (و جدي تلقي نمي‌كرد) و مجذوب شعارها و تبليغات خودش بود. گورباچف بعد از تجربه چرنوبيل بود كه اين انحراف سيستماتيك را بهتر از قبل به چشم ديد و تصميم به اصلاح آن گرفت. به قول ويكتور شبشتين «چرنوبيل تاثير شديدي بر گورباچف گذاشت. اين حادثه ضربه ويرانگري به اعتماد عمومي به گورباچف بود و نيز ضربه ويرانگري به اعتماد گورباچف به كساني كه برايش كار مي‌كردند. چرنوبيل يادآور غمباري بود از اينكه نظام شوروي چه كاركرد بدي دارد. همه اينها گورباچف را تحريك كرد تا با شور و شوق تازه‌احيا‌شده‌اي براي اصلاح امور تلاش كند.» جولاي آن سال (سال 1986) در چنين روزي، جمع كوچكي - حدودا بيست نفر- از مقامات علمي و هسته‌اي شوروي را به كرملين فراخواند تا «گوشمالي سختي به آنها بدهد.» به آنها گفت «شما براي سي سال است كه به ما گفته‌ايد همه‌چيز كاملا امن و امان است. شما خيال كرده‌ايد ما به شما همچون خدايان احترام مي‌گذاريم. به همين دليل است كه اين فاجعه رخ داد، به همين دليل است كه كارمان به اين فاجعه ختم شد. هيچ‌كسي نبوده كه بر كار وزرا و مراكز عملي نظارت كند. همه‌چيز محرمانه تلقي مي‌شده است، حتي تصميم‌ها درباره اينكه نيروگاه‌هاي اتمي در كجا بايد ساخته شوند، توسط رهبري اتخاذ نمي‌شده است. سيستم مبتلا به آفت نوكرمآبي و چكمه‌ليسي و پنهانكاري و حامي‌پروري و باندبازي است. هيچ نشانه‌اي وجود ندارد كه شما درس‌هاي ضروري را گرفته‌ايد.
در واقع چنين به نظر مي‌رسد كه شما داريد روي هر چيزي سرپوش مي‌گذاريد. ما مي‌خواهيم نقطه پاياني بر همه اينها بگذاريم. ما ضررهاي بزرگي را متحمل شده‌ايم و اين ضررها فقط اقتصادي نيست. عده‌اي انسان قرباني شدند و قرباني‌هاي بيشتري در راه است. ما از حيث سياسي خسارت ديده‌ايم. همه تلاش‌هاي‌مان بر باد رفته است. علم و تكنولوژي ما به دليل حادثه‌اي كه رخ داده، بدنام و بي‌اعتبار شده است... از حالا به بعد، آنچه ما انجام خواهيم داد، بايد در برابر انظار عمومي ملت‌مان و جهانيان باشد. ما بايد در زمينه اطلاع‌رساني با شفافيت كامل عمل كنيم.»
مخاطبان آن روز گورباچف اصلا انتظار چنين توبيخي را نداشتند. سال‌ها در محرمانه‌ترين و مقدس‌ترين برنامه شوروي - برنامه اتمي - كار كرده بودند و خودشان را در حريمي امن و بي‌نياز به پاسخگويي تصور مي‌كنند. صحبت‌هاي گورباچف در آن روز از ماه جولاي نشان مي‌داد كه بسياري چيزها تغيير كرده و تغييرات ديگري هم در راه است.