احتمال وقوع سونامي ناشي از زمين لغزش در سواحل درياي خزر
اعلام ارتفاع امواج بر اساس يافته‌ها
گروه اجتماعي
نتايج مطالعات اخير پژوهشگاه ملي اقيانوس‌شناسي و علوم جوي نشان مي‌دهد سواحل درياي خزر مصون از خطر امواج سونامي ناشي از زلزله است، ولي سواحل مشرف به بندر انزلي تا منطقه رضوان‌شهر و همچنين منطقه ميان رامسر تا نوشهر به دليل قرارگيري گودال جنوبي خزر، پتانسيل بيشتري در برابر مخاطرات سونامي ناشي از زمين لغزش دارند. محمودرضا اكبرپورجنت در وبينار با موضوع مدل‌سازي خطرات ناشي از سونامي در درياي خزر كه در محل پژوهشگاه ملي اقيانوس‌شناسي و علوم جوي برگزار شد، ضرورت مطالعه در زمينه سونامي را مربوط به سونامي ژاپن با ۲۵ هزار تلفات و سونامي سوماترا با ۲۲۵ هزار تلفات دانست و گفت: با توجه به وجود ۲.۵ ميليون ساكن در سواحل گيلان و وجود سواحل پست با شيب ملايم، ضرورت دارد تا مطالعات وسيعي در اين زمينه در درياي كاسپين انجام شود. او مطالعات انجام شده در اين زمينه را مربوط به سال‌هاي ۲۰۰۵ با منبع خارجي و ۲۰۱۱ با منبع داخلي دانست و اظهار كرد: زلزله، زمين لغزش، برخورد اجرام آسماني و انفجارهاي زيردريايي از عوامل موثر بر وقوع سونامي هستند و اين امر نشان مي‌دهد كه هر تغيير ناگهاني در گستره بستر و سطح آزاد آب، زمينه ايجاد موج را در دريا فراهم خواهد كرد.
اكبرپورجنت خاطرنشان كرد: بررسي پيشينه تاريخي درياي خزر نشان مي‌دهد سونامي‌هاي كوچكي كه در گذشته در اين دريا مشاهده شده‌اند، اما اين وقايع چندان قابل توجه نبوده و حداكثر نوساناني در حدود يك تا دو متر را در سطح دريا ايجاد كرده است.
به گفته او، تاريخچه سونامي‌هاي ايجاد شده در درياي خزر به اين شرح است:
سونامي سال ۱۸۶۸ باكو كه نوسانات كوتاه‌مدت تراز دريا با دامنه‌اي در حدود ۰.۴۵ متر مشاهده شد.
سونامي سال ۱۸۷۶ در Oblivnoy كه پس از صداي غرش مهيب در زير آب، نوسانات غيرمعمولي در سطح دريا رخ داد.
سونامي سال ۱۹۳۳ در Kuuli-Mayak موجب افزايش ناگهاني در تراز دريا تا بيش از ۱.۳۵ متر براي مدت ۱۰ دقيقه شد.
سونامي سال ۱۹۳۹ در Livanov Shoal كه عبور يك موج منفرد مرتفع توسط دو كشتي كه ۱۵ مايل با يكديگر فاصله داشتند، مشاهده شد.
سونامي ۱۹۶۰ باكو كه نوساناتي بيش از يك متر براي مدت ۲ تا ۳ ساعت در تراز دريا مشاهده شد.
سونامي ۱۹۸۶ در Livanov Shoal موجب نوسانات غيرمعمولي در حدود ۲ متر و با فركانس زياد براي مدت يك تا ۱.۵ دقيقه شد.
اين عضو هيات علمي پژوهشگاه ملي اقيانوس‌شناسي و علوم جوي به احتمال وقوع سونامي در خزر اشاره كرد و گفت: به دليل وقوع زلزله‌هايي در بخش مياني درياي خزر، سونامي‌هايي در ابعاد كوچك در اين نواحي مشاهده شده‌اند، اما به دليل نبود ناحيه فرورانش قابل توجه و مخرب نبوده‌اند.
به گفته او، در صورت وقوع زلزله در درياي خزر به دليل نبود ناحيه فرورانش، امكان شكل‌گيري قابل توجه وجود ندارد؛ از اين‌رو سواحل اين دريا از مخاطرات سونامي ناشي از زلزله مصون هستند. اكبرپورجنت ادامه داد: بر اساس اعلام مدير مركز ملي مطالعات و تحقيقات درياي خزر با توجه به شيبي كه در بخش جنوبي درياي خزر وجود دارد، احتمال وجود زمين لغزش‌هايي مي‌رود كه در صورت بروز، اين زمين لغزش‌ها مي‌توانند امواجي را ايجاد كنند. مطالعات نشان مي‌دهد كه سواحل مشرف به بندر انزلي تا منطقه رضوان‌شهر و همچنين منطقه ميان رامسر تا نوشهر به دليل قرارگيري گودال جنوبي خزر در برابر مخاطرات سونامي از پتانسيل‌هاي بيشتري برخوردار هستند.
عضو هيات علمي پژوهشگاه اقيانوس‌شناسي، از اجراي مطالعاتي در زمينه احتمال وقوع سونامي ناشي از زمين لغزش در درياي كاسپين خبر داد و گفت: داده‌هاي اين مطالعات از پروفيل‌هاي بستر دريا كه استخراج شده از سوي پژوهشكده علوم زمين سازمان زمين‌شناسي بود، دريافت شد. اين پروفيل برداشت شده در نواحي جنوبي درياي خزر، از بستر دريا در بخش بين بندر انزلي و مصب رودخانه سفيدرود بوده است.
عضو هيات علمي پژوهشگاه اقيانوس‌شناسي به نتايج و يافته‌هاي اين مطالعات اشاره كرد و گفت: نتايج به دست آمده نشان مي‌دهد به دليل نبود ناحيه فرورانش در درياي خزر، امكان شكل‌گيري سونامي ناشي از زلزله كه رايج‌ترين و مهيب‌ترين نوع سونامي‌ها هستند، وجود ندارد و سواحل استان گيلان در برابر خطر سونامي لرزه‌اي مصون است.
او اضافه كرد: ولي از سوي ديگر با بررسي پروفيل‌هاي موجود از بستر دريا در نواحي بين بندر انزلي و مصب رودخانه سفيدرود يك توده رسوبي واقع در روبه‌روي محل ورود رودخانه سفيدرود به درياي خزر به عنوان يك منبع احتمالي براي فرآيند زمين لغزش زير سطحي در درياي خزر و سونامي شناخته شد. اكبرپورجنت يادآور شد: همچنين نتايج مدل‌سازي نشان داد سونامي اين زمين لغزش احتمالي در درياي خزر سبب رسيدن امواج نسبتا بلند به سواحل مجاور زمين لغزش، يعني در ناحيه مجاور مصب رودخانه سفيدرود و ايجاد بالاروي قابل توجه در آن مناطق مي‌شود كه خوشبختانه اين ناحيه تقريبا دور از حوزه شهري بوده و فاقد جمعيت ساكن چنداني است.
به گفته اين محقق، بر اساس يافته‌هاي اين مطالعات، احتمال هجوم اين سونامي به نواحي دورتر و پرجمعيت‌تر مانند سواحل انزلي بر اثر زمين لغزش مذكور، حتي در بدترين سناريوي شبيه‌سازي با بيشترين حجم زمين لغزش، بسيار كم بوده و نمي‌توان بالاروي مهمي را انتظار داشت.
او پيشنهاد كرد كه براي بررسي جامع خطر سونامي درياي خزر در سواحل ايران، با توجه به اثر موضعي زياد سونامي‌هاي ناشي از زمين لغزش، پروفيل‌هاي بستر دريا در تمامي نواحي مجاور سواحل ايران تهيه شده و احتمال وقوع زمين لغزش زيرسطحي در نزديكي سواحل ايران در مطالعات آينده با دقت بيشتري ارزيابي شود. اكبرپورجنت اظهار كرد: داده‌هاي به دست آمده از اين مطالعات نشان داد كه با افزايش حجم زمين لغزش، امواج مرتفع‌تري در سواحل پديد مي‌آيد و در هنگام وقوع زمين لغزش در حجم بزرگ، نواحي نزديك به زمين لغزش امواجي با ارتفاع نسبتا زياد در حدود ۴ تا ۵ متر را دريافت مي‌كنند، در حالي كه در نواحي دورتر مانند سواحل انزلي ارتفاع امواج كمتر از ۲ متر است.
او ادامه داد: سواحل روبه‌روي ناحيه زمين لغزش يعني نواحي مجاور مصب رودخانه سفيدرود اولين ناحيه‌اي هستند كه امواج سونامي پس از گذشت تقريبا ۱۵ دقيقه از وقوع زمين لغزش به آنها برخورد مي‌كنند.
تبديل شدن سواحل خزر به كانونهاي گرد و غبار
به اعتقاد محققان اقليم‌شناس، عقب‌نشيني درياي كاسپين موجب شده كه در كرانه‌هاي اين دريا رسوبات ريزدانه همراه با نمك تجمع يابد و لذا زماني كه در معرض باد قرار مي‌گيرد، به كانونهاي گرد و غبار تبديل مي‌شود. فريد مجتهدي در وبينار با موضوع مخاطرات هواشناسي خزر كه در محل پژوهشگاه ملي اقيانوس‌شناسي و علوم جوي برگزار شد، با بيان اينكه منطقه درياي كاسپين با پديده گرد و خاك مواجه است، گفت: در سال ۱۳۹۷ حدود ۲۲ روز حوزه كاسپين دستخوش توفان‌هاي گرد و غبار بوده و در سال جاري اين منطقه به مدت دو روز درگير توفان بسيار شديد گرد و غبار بوده است. او منشا اصلي اين توفان‌ها را كشورهاي حوزه درياي خزر چون روسيه و كانونهاي داخلي دانست و اظهار كرد: براي رفع اين چالش نياز به كار كارشناسي است. مجتهدي ادامه داد: در اين ميان منبع خطرناك ديگري وجود دارد كه كمتر به آن توجه شده و آن آزادسازي سواحل به دليل عقب‌نشيني آب درياي كاسپين است. بر اساس مطالعاتي كه در اين زمينه انجام داديم، مشاهده كرديم آب اين دريا حدود ۲۰۰ متر عقب‌نشيني دارد و اين امر سبب شده كه در كرانه‌هاي اين دريا تل‌هاي ماسه‌اي بزرگي مشاهده شود. اين محقق حوزه اقليم‌شناسي خاطرنشان كرد: سواحل آزاد شده حاوي ميليون‌ها تن رسوبات ريزدانه همراه با نمك است كه در معرض باد قرار دارند و در آينده اين منطقه تبديل به كانون گرد و غباري خواهد شد كه كليه تاسيسات شهري و گردشگري و زندگي مردم را تحت تاثير قرار مي‌دهد.
او با تاكيد بر اينكه در سال جاري در زماني كه خزر با بادهاي گرم مواجه بوده است، توفان‌هاي گرد و خاك بر اثر وزش بادهاي جنوبي رخ داد، يادآور شد: از سال ۹۱ تعادل اكولوژي اين منطقه به دليل ندانم‌كاري‌ها و عدم مديريت از بين رفته است. ما دچار اختلال هستيم و بايد خود را با آن سازگار كنيم.