زمان، سرنوشت‌سازترين متغير برون‌رفت از بحران
چرا تغيير رفتار در داخل و احياي برجام ضروري هستند؟
محمدحسين لطف‌الهي
نزديك به چهار ماه پس از تبادل پاسخ‌هاي ايران و ايالات متحده به «متن نهايي» پيشنهادي از سوي اتحاديه اروپا و ناكامي در احياي توافق هسته‌اي سال 2015، تهران با وضعيت جديدي در عرصه بين‌المللي روبرو است؛ فشارهاي حقوق بشري عليه ايران در واكنش به اعتراضات داخلي به صورت چشم‌گيري افزايش يافته، تحريم‌هاي جديدي به دليل اتهام همكاري نظامي با روسيه در جنگ عليه ايران وضع شده و از همه مهم‌تر، كشورهاي غربي ضمن ابراز بي‌علاقگي به از سرگيري مذاكرات با ايران، به افزايش فشار به منظور منزوي‌تر كردن و امنيتي‌سازي ايران ادامه مي‌دهند.
بامداد سه‌شنبه به وقت ايران نشست دوره‌اي و عادي شوراي امنيت درباره اجراي قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام در شرايطي برگزار شد كه ساعاتي پيش از آن، حسين اميرعبداللهيان وزير امور خارجه اعلام كرده بود «ايران آمادگي دارد از مسير گام‌هاي پاياني توافق براي رفع تحريم‌ها و بازگشت همه طرف‌ها به تعهدات استقبال كند.» كمال خرازي، رييس شوراي راهبردي روابط خارجي نيز بدون توضيح در خصوص فرآيندهاي طي شده در فاصله زماني سه هفته‌اي از صحبت‌هاي پيشين وزير خارجه در خصوص اختلافات باقيمانده در مسير رسيدن به توافق گفته بود اختلافي به جز پادمان باقي نمانده است.
در اين نشست، نماينده ايالات متحده با تكرار ادعاي «نقض قطعنامه- ارسال سلاح به يمن و ارسال پهپاد به يمن» اعلام كرد در اراده ايران نسبت به تمايل به از سرگيري اجراي تعهداتش ذيل توافق هسته‌اي ابراز ترديد كرد. تروييكاي اروپايي نيز با صدور بيانيه‌اي هم‌صدا با ايالات متحده با اشاره به توسعه صنعت هسته‌اي ايران، توسعه برنامه موشك‌هاي بالستيك و همچنين ارسال پهپاد به روسيه از اين موارد به عنوان «نقض قطعنامه 2231 شوراي امنيت» بردند. نمايندگان ايران و روسيه در اين نشست، اتهام همكاري در موضوع جنگ اوكراين و مساله پهپادها را رد كردند و خروج ايالات متحده از برجام را عامل اصلي پديد آمدن وضعيت كنوني در اين توافق توصيف كردند. نماينده چين نيز ضمن استقبال از «انعطاف‌پذيري اخير ايران» بر سر اختلافات باقيمانده، خواهان مسووليت‌پذيري ايالات متحده به عنوان مسوول ايجاد بحران هسته‌اي شد.
با وجود اين انتقادات و به‌رغم تاكيد برخي كارشناسان بر اينكه «برجام مرده است»، همچنان شانس احياي برجام به صفر نرسيده و اميدهايي براي دستيابي به اين هدف، در صورت اتخاذ سياست‌هاي صحيح در زمان صحيح وجود دارد. در همين راستا روز گذشته (سه‌شنبه - 20 دسامبر) حسين اميرعبداللهيان وزير امور خارجه كه براي شركت در كنفرانس منطقه‌اي بغداد2 به امان پايتخت اردن سفر كرده، در حاشيه اين كنفرانس به همراه علي باقري، معاون سياسي وزارت امور خارجه با جوزپ بورل مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا و انريكه مورا معاون بورل ديدار و گفت‌وگو كرد. در پايان اين ديدار، جوزپ بورل در توييتي كه پس از اين ديدار منتشر كرد، نوشت يك ديدار ضروري با وزير خارجه ايران در اردن در شرايط افول روابط ايران و اتحاديه اروپا داشته و تاكيد كرده است كه بايد حمايت نظامي از روسيه و برخورد با اعتراضات داخلي ايران فورا متوقف شود. او تاكيد كرد: «توافق كرديم براي احياي برجام براساس مذاكرات وين، مجاري تماس بايد باز بماند.»روز دوشنبه نيز هيات اعزامي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بدون مشخص شدن نتيجه و پس از پايان گفت‌وگوها با مقام‌هاي سازمان انرژي اتمي ايران، تهران را به مقصد وين ترك كردند.برخي توصيه مي‌كنند «به دليل آنكه ايران در موضع ضعف قرار دارد» و طرف‌هاي غربي علاقه‌اي به دستيابي سريع به توافق نشان نمي‌دهند، دولت از مذاكره براي احياي برجام در شرايط فعلي خودداري كرده و مذاكره را به زماني موكول كند كه بتواند با دست پُرتري در برابر طرف مقابل قرار گيرد. بسياري از كارشناسان مجرب سياست خارجي در ايران اما اين توصيه را اشتباه مي‌دانند و آن را رد مي‌كنند.
تصميمات اشتباه و زمان از دست رفته
جاويد قربان‌اوغلي، ديپلمات پيشين ايراني به «اعتماد» مي‌گويد اولين كاري كه از سوي ايران بايد انجام شود ريشه‌يابي مسيري است كه باعث تضعيف موضع كشور شده است: «پس از خروج ترامپ از برجام، ايران در قوي‌ترين موضع از نظر بين‌المللي قرار داشت. انفكاك بين اروپا و امريكا به اوج خود رسيده بود، انتقادهاي اروپا از امريكا، تلاش براي ايجاد كانال و سازوكار اقتصادي - مالي به منظور حفظ برجام و تداوم گفت‌وگو با ايران دليل اين مدعاست. ما نيازمند يك بررسي دقيق هستيم كه چه عواملي باعث شد از آن موضع قدرتمند به اين نقطه برسيم كه شما سوال مي‌كنيد. بنابراين اينكه در مناقشه هسته‌اي كه مهم‌ترين موضوع سياست خارجي است در موضع ضعف قرار داريم نياز به برهان و دليل ندارد.» او ميافزايد: «به‌طور اجمالي، به نظر مي‌رسد انتخابات مجلس و رياست‌جمهوري، يك‌دست شدن تمام اركان حاكميت و تقويت راديكاليزم در سياست خارجي، دليل اين تنزل از موضع قدرت به شرايطي است كه اكنون در آن قرار داريم. همين عوامل توانست راهبردهاي غلطي كه كاملا برخلاف منافع ملي است را رقم بزند، اشتباه محاسباتي در مذاكرات احياي برجام و مطالبات فرابرجامي، باز شدن قوي‌تر عناصر نظامي در سياست خارجي، ورود زيانبار ايران در جنگ اوكراين از نتايج اين تغييرات سياسي در عرصه داخلي است. به اين موارد اضافه كنيد حوادث داخلي و نتايج بين‌المللي آنكه قطعنامه شوراي حقوق بشر، اخراج ايران از شوراي زنان سازمان‌ملل و... از نتايج آن است. امروز در موضوع هسته‌اي، موضع اروپا بسيار تندتر از امريكاست. به همين دليل است كه عرض مي‌كنم ما نيازمند اولا آسيب‌شناسي اين روند چندساله و ديگري تغيير در جهت‌گيري و راهبردهاي سياست خارجي هستيم.» كارشناسان هشدار مي‌دهند با گذر زمان وضعيت نه تنها بهتر نمي‌شود كه امكان بروز بحران‌هاي جديد و پيش‌‌بيني‌نشده هم وجود دارد. سيد جلال ساداتيان، كاردار پيشين ايران در بريتانيا باور دارد «اگر در دوره دولت قبل كه ايران و 1+4 در آستانه رسيدن به توافق بودند اجازه داده مي‌شد اين اتفاق بيفتد، اكنون وضعيت متفاوتي وجود داشت و ما در دولت جديد مي‌توانستيم از مواهب توافق شامل فروش آزادانه نفت، دسترسي به بازارهاي بين‌المللي و جلوگيري از بروز تنش‌ها بهره‌مند باشيم.»
به گفته ساداتيان، «مسوولان مي‌گفتند به كمتر از برجام راضي نيستيم اما امروز مي‌بينند به همان هم نمي‌توانند برسند؛ اين درس خوبي است كه بدانيم با گذر زمان، وضعيت ثابت نمي‌ماند.» او اضافه مي‌كند: «موقعيت‌هاي بين‌المللي ايستا نيست، نمي‌شود به اميد خدا ايستاد تا اتفاقي بيفتد. وقتي آقاي رييس‌جمهور مي‌آيد، مي‌گويد خوب است كه نيامديم تا دلار 5 هزار تومان بشود. خب امروز دلار 38 هزار تومان شده است.» ساداتيان با اشاره به نارضايتي‌ها و اعتراضات در ايران مي‌گويد «اگر شرايط با همين وضعيت پيش برود كه ظاهرا حركت مي‌كند، اصلا بعيد به نظر نمي‌رسد كه غرب به سوي اعمال اسنپ‌بك و بازگرداندن تحريم‌هاي بين‌المللي عليه ايران گام بردارد. در اين شرايط عقلانيت ايجاب مي‌كند با آنچه ميسور است به تامين منافع ملي و منافع بلندمدت كشور فكر كنند.»
«مهار هسته‌اي ايران» از دستور كار غرب خارج نشده و با همه فراز و فرودها واقعيت اين است كه برجام هنوز زنده است و دست‌كم در كوتاه‌مدت نيز قصد خداحافظي با زندگي فعلا نباتي خود ندارد. نشريه المانيتور مي‌نويسد: «توافق هسته‌اي ايران وضعيتي نظير سري فيلم‌هاي اسلشر هالووين دارد. همانطور‌كه شما هرگز نمي‌توانيد روي اينكه مايكل مايرز واقعا مرده است حساب كنيد، به نظر مي‌رسد برنامه جامع اقدام مشترك (برجام) هم به جريان بدون انتهاي زندگي متصل است.»
قربان‌اوغلي تاكيد دارد كه احياي برجام هنوز در دستور كار غرب است: «مذاكره تنها راه و مسير ممكن و كم‌هزينه براي دستيابي به توافق است. مسير جايگزين از نظر بين‌المللي انزواي كامل، اجماع بين‌المللي عليه ايران، بازگشت به قطعنامه‌هاي شش‌گانه و اين‌بار بيشتر و احتمالا ماجراجويي و اقدامات نظامي است. چشم‌انداز در پرتو تحولات اخير (اوكراين و اعتراضات داخل) چندان روشن نيست. گزينه مذاكره با ايران براي دولت‌هاي غربي تحت فشار افكار عمومي، ايرانيان خارج از كشور و قطعنامه‌هاي سازمان ملل، گزينه پرهزينه و دردسر‌سازي است كه هيچ رهبر اروپايي حاضر به پذيرش اين ريسك نيست. موضع اروپايي‌ها حتي از ماجراي ميكونوس كه منجر به فراخواني سفرا از ايران شد بسيار سخت‌تر و سنگين‌تر است. طي چهار دهه گذشته هرگز موضعي كه اكنون آلمان و ايتاليا در برابر ايران دارند، مشاهده نكرديم. با اين حال تصور مي‌كنم هنوز «مهار هسته‌اي ايران» از دستور كار غرب خارج نشده و امكان مصالحه كاملا ممتنع نيست.» او معتقد است: «توپ اكنون در زمين ايران است. ترديد نكنيد اگر در همان ماه‌هاي آخر روحاني اجازه احياي برجام به دولت داده مي‌شد، اكنون شاهد اين وضعيت و ضعف موضع ايران نبوديم. برخي نشانه‌ها حكايت از بازگشت ايران به موضع قبل و عدول از مواضع غير برجامي است (كه البته از سر اضطرار) هستيم كه البته بايد آن را به فال نيك گرفت. در اين صورت مي‌توان از «چشم‌انداز نسبتا روشن» سخن گفت.»
برجام بدون ثبات داخلي؟ نه!
اردشير سنايي، استاد علوم سياسي هشدار مي‌دهد تا زماني كه ناآرامي‌ها در ايران ادامه داشته باشد و ثبات به كشور بازنگردد امكان احياي برجام بسيار اندك است. سنايي در پاسخ به «اعتماد» تصريح مي‌كند: «ناآرامي‌ها براي مدت سه ماه ادامه پيدا كرده، فشارهاي حقوق بشري به‌شدت افزايش يافته و عملا نوعي اجماع عليه ايران شكل گرفته. سوال اين است كه آيا در چنين شرايطي اصلا احياي توافق هسته‌اي ميسر است يا خير؟». او در پاسخ به اين سوال مي‌گويد: «چنانچه از مواضع امريكا و كشورهاي اروپايي مشخص است آنها در حال حاضر تمايلي به ورود دوباره به مذاكرات احياي برجام نشان نمي‌دهند. امريكايي‌ها مشخصا اعلام كرده‌اند كه احياي برجام در اولويت آنها نيست و دليلش هم به اتفاقات و ناآرامي‌هاي سه ماه اخير در ايران بازمي‌گردد. وقتي طرف مقابل متوجه نارضايتي‌ها و بي‌ثباتي در ايران شد رويكرد خود را تغيير داد و تلاش كرد با فشارهاي حقوق بشري و صدور قطعنامه‌هاي مختلف در نهادهاي بين‌المللي فشارهاي خارجي عامل تشديدكننده نارضايتي در داخل باشد. در حال حاضر هم طرف مقابل منتظر اتفاقات ايران است و تا تكليف اين اعتراضات مشخص نشود و اين باور به وجود نيايد كه اعتراضات مديريت شده است، براي بازگشت به برجام تلاشي نخواهد كرد.» سنايي تاكيد دارد: «متغيرهاي ديگري هم در اين مساله دخيل است. علاوه بر مسائل داخلي ايران، اگر براي مساله اختلافات با آژانس راه‌حلي فني پيدا نشود و شرايط بين‌المللي ناشي از جنگ روسيه و اوكراين كه پاي ايران هم به پرونده آن باز شده شفاف نشود بعيد به نظر مي‌رسد كه حتي به رغم اراده و تمايل ايران براي احياي برجام، توافق احيا شود.» او حتي تاكيد دارد كه با فرض احياي برجام هم ضرورت دارد كه ثبات به داخل كشور بازگردد و از نارضايتي‌ها كاسته شود چرا كه تنها در اين صورت است كه مي‌توان اميدوار بود از فشارهاي بين‌المللي در حوزه‌هاي ديگر نظير حقوق بشر كاسته شود. سنايي معتقد است «هميشه ايران در مظان اتهام نقض حقوق بشر بوده و در برخي موارد هم مشمول تحريم‌ها شده، اما اگر روابط سياسي با اروپا اصلاح شود آنها احتمالا از فشارهاي حقوق بشري خواهند كاست.»
جاويد قربان اوغلي ضمن اشاره به اين مساله كه «هيچ نفع و مزيتي در تاخير در توافق هسته‌اي براي كشور مترتب نيست» سه پيشنهاد براي گذر از وضع موجود مطرح مي‌كند: «تصور مي‌كنم تصميم‌گيران درك درست و مبتني بر واقعيت از شرايط بين‌المللي ندارند و سياست خارجي كشور هنوز در دوران جنگ سرد سير مي‌كند. شرايط به سرعت در حال تغيير به ضرر ايران است. در دنيا عهد اخوت دايمي بين كشورها توهمي بيش نيست. تصميمات سياسي و فراز و فرود روابط با ديگر كشورها تابعي است از منافع كشورها. بيانيه مشترك اخير چين با عربستان سعودي و شوراي همكاري خليج فارس و بندهايي كه مستقيما در تضاد با منافع و حتي تماميت ارضي كشور بود. اين هشداري جدي براي تصميم‌گيران كشور بايد باشد. در عرصه عملياتي تصور مي‌كنم ايران بايد به فوريت در سه موضوع تصميم اتخاذ كند. ۱- تغيير در رويكرد به جنگ اكراين و اتخاذ موضع بي‌طرفي قابل راستي‌آزمايي. ۲- احياي هرچه سريع‌تر مذاكرات هسته‌اي و دستيابي به توافق. ۳ - تغيير در رويكرد حاكميت براي حل‌وفصل اعتراضات كه ضربه شديد به وجهه كشور در جهان زده و خطر شكل‌گيري اجماع جهاني عليه ايران جدي است.»
سينا عضدي، پژوهشگر روابط بين‌الملل در شوراي آتلانتيك درباره ضرورت گفت‌وگو و توافق به «اعتماد» مي‌گويد: «هنوز هم مقام‌هاي اروپايي و هم مقام‌هاي امريكايي ديپلماسي را بهترين راه‌حل مي‌دانند اما نكته‌اي كه بايد در نظر گرفته شود اين است كه با روي كار آمدن دولت راستگراي بنيامين نتانياهو اين احتمال وجود دارد كه در صورت به بن‌بست رسيدن مسير ديپلماسي اسراييل دست به اقدام نظامي عليه ايران بزند و ايالات متحده را در موقعيتي قرار دهد كه براي حمايت از اسراييل خود را وارد ماجرا كند.» عضدي معتقد است هنوز شانسي براي احياي برجام وجود دارد اما با گذر زمان مشخص نيست اين پنجره باز بماند. او با اشاره ناآرامي‌هاي اخير ميافزايد: «اين ناآرامي‌ها باعث شده كار دولت امريكا براي رفع تحريم‌ها سخت شود.» عضدي باور دارد با يك توافق احتمالي با غرب، ايران شانس گريز از خطر امنيتي‌تر شدن و خروج از انزوا را دارد.
جاويد قربان اوغلي:
هنوز «مهار هسته‌اي ايران» از دستور كار غرب خارج نشده و امكان مصالحه كاملا ممتنع نيست. توپ اكنون در زمين ايران است. ترديد نكنيد اگر در همان ماه‌هاي آخر روحاني اجازه احياي برجام به دولت داده مي‌شد، اكنون شاهد اين وضعيت و ضعف موضع ايران نبوديم
مذاكره تنها راه و مسير ممكن و كم‌هزينه براي دستيابي به توافق است. مسير جايگزين از نظر بين‌المللي انزواي كامل، اجماع بين‌المللي عليه ايران، بازگشت به قطعنامه‌هاي شش‌گانه و اين‌بار بيشتر و احتمالا ماجراجويي و اقدامات نظامي است. چشم‌انداز در پرتو تحولات اخير (اوكراين و اعتراضات داخل) چندان روشن نيست
جلال ساداتيان:
اگر شرايط با همين وضعيت پيش برود كه ظاهرا حركت مي‌كند، اصلا بعيد به نظر نمي‌رسد كه غرب به سوي اعمال اسنپ‌بك و بازگرداندن تحريم‌هاي بين‌المللي عليه ايران گام بردارد. در اين شرايط عقلانيت ايجاب مي‌كند با آنچه ميسور است به تامين منافع ملي و منافع بلندمدت كشور فكر كنند
مي‌گفتند به كمتر از برجام راضي نيستيم اما امروز مي‌بينند به همان هم نمي‌توانند برسند؛ اين درس خوبي است كه بدانيم با گذر زمان، وضعيت ثابت نمي‌ماند. موقعيت‌هاي بين‌المللي ايستا نيست، نمي‌شود به اميد خدا ايستاد تا اتفاقي بيفتد. وقتي رييس‌جمهور مي‌آيد مي‌گويد خوب است كه نيامديم تا دلار 5 هزار تومان بشود. خب امروز دلار 38 هزار تومان شده است
اردشير سنايي:
چنانچه از مواضع امريكا و كشورهاي اروپايي مشخص است آنها در حال حاضر تمايلي به ورود دوباره به مذاكرات احياي برجام نشان نمي‌دهند. امريكايي‌ها مشخصا اعلام كرده‌اند كه احياي برجام در اولويت آنها نيست و دليلش هم به اتفاقات و ناآرامي‌هاي سه ماه اخير در ايران بازمي‌گردد
متغيرهاي ديگري هم در اين مساله دخيل است. علاوه بر مسائل داخلي ايران، اگر براي مساله اختلافات با آژانس راه‌حلي فني پيدا نشود و شرايط بين‌المللي ناشي از جنگ روسيه و اوكراين كه پاي ايران هم به پرونده آن باز شده شفاف نشود بعيد به نظر مي‌رسد كه حتي به‌رغم اراده و تمايل ايران براي احياي برجام، توافق احيا شود