فاجعه‌ديدگان بي‌نصيب
چگونه تحريم‌ها، محاصره مناطق تحت كنترل شورشيان
و ۱۲ سال جنگ داخلي بر كمك‌رساني به زلزله‌زدگان سوريه اثر مي‌گذارد
شهاب شهسواري
سه روز بعد از زلزله بزرگ در تركيه و سوريه، در حالي كه حجم وسيعي از كمك‌هاي بين‌المللي به سمت تركيه سرازير شده است، نگراني‌ها از وضعيت جنگ‌زدگان در سوريه كه از كمك‌هاي بين‌المللي بي‌نصيب مانده‌اند، افزايش يافته است. بر اساس برآوردهاي سازمان جهاني بهداشت بيش از ۲۳ ميليون نفر در جنوب تركيه و شمال سوريه بر اثر اين زلزله دچار آسيب شده‌اند. بخش بزرگي از آسيب‌ديدگان آوارگان جنگ ۱۲ ساله داخلي در سوريه چه در داخل خاك اين كشور و چه در خاك تركيه هستند. براساس آخرين آمار منتشر شده تا لحظه تنظيم اين گزارش بيش از ۱۱ هزار نفر در تركيه و سوريه بر اثر زلزله جان خود را از دست داده‌اند. تاكنون كشورهايي مانند ايران، امارات متحده عربي و هندوستان كمك‌هاي بشردوستانه خود را براي زلزله‌زدگان سوريه به اين كشور ارسال كرده‌اند و برخي كشورها مانند امارات متحده عربي هم وعده كمك‌هاي مالي داده‌اند و كشورهايي مانند روسيه و الجزاير هم تيم‌هاي امداد و نجات به سوريه اعزام كرده‌اند. با اين حال اين ميزان كمك نسبت به كمك‌هايي كه از ده‌ها كشور جهان به سمت تركيه ارسال مي‌شود، بسيار ناچيز است.
۱۲ سال بعد از آغاز جنگ داخلي در سوريه، بخش عمده‌اي از زيرساخت‌هاي اين كشور نابود شده است. دمشق تحت تحريم‌هاي بين‌المللي قرار دارد و هيچ كشوري در جهان با شورشيان حاكم بر ادلب و مناطقي از حلب رابطه ديپلماتيك ندارد. مشخص نيست كه دقيقا چه تعداد از شهروندان سوريه چه در مناطق تحت كنترل دولت و چه در مناطق تحت كنترل شورشيان زير آوارها باقي مانده‌اند و كندي عمليات امداد و نجات به دليل فقدان امكانات لازم اين احتمال را افزايش داده است كه باقيماندگان زير آوار به دليل دير رسيدن كمك جان خود را از دست بدهند. در حالي كه در مناطق تحت كنترل دولت سوريه، هلال احمر، ارتش و نهادهاي دولتي سوريه و ارتش روسيه براي كمك به زلزله‌زدگان فعاليت مي‌كنند، در مناطق تحت كنترل شورشيان، كلاه سفيدها، يك نهاد غيردولتي كه توسط بريتانيا و امريكا حمايت مي‌شود مسووليت امداد و نجات را بر عهده دارند.
براي امداد و نجات مناطق زلزله‌زده به ابزارهايي مانند ماشين‌آلات سنگين و آمبولانس نياز است، ابزارهايي كه هم در مناطق تحت كنترل دولت و هم در مناطق تحت كنترل شورشيان كمياب هستند. تحريم‌هاي بين‌المللي در طول سال‌هاي گذشته دسترسي دولت سوريه به بسياري از تجهيزات را محدود كرده و دسترسي بين‌المللي به مناطق تحت كنترل شورشيان هم بسيار ناچيز است. در واقع دسترسي مستقيم به مناطق تحت كنترل شورشيان تنها از طريق يك گذرگاه مرزي در مرز با تركيه امكان‌پذير است. بسياري از امكانات مورد نياز براي زلزله‌زدگان سوريه، در آن سوي مرز براي تركيه هم مورد نياز است و رساندن آنها به اين سوي مرز بسيار مشكل خواهد بود. دولت سوريه معتقد است كه دولت‌هاي خارجي بايد از طريق دمشق كمك‌هاي بين‌المللي را ارايه بدهند و از ارتباط مستقيم با شورشيان پرهيز كنند. اما نگاه بين‌المللي نسبت به دولت دمشق چندان همدلانه نيست. علاوه بر تحريم‌ها، بسياري از دولت‌هاي غربي نگاه خصمانه‌اي نسبت به دولت دمشق دارند و معتقدند كه كمك‌هاي بشردوستانه به دولت دمشق حيف و ميل مي‌شود و ممكن است با ابزارهاي مختلف از رسيدن آنها به مناطق تحت كنترل شورشيان جلوگيري شود. تحريم‌هاي بين‌المللي مساله ديگري است كه دولت‌هاي هم‌پيمان امريكا را نسبت به كمك به سوريه بي‌ميل مي‌كند. هر چند امريكايي‌ها مدعي هستند كه اين تحريم‌ها شامل كمك‌هاي بشردوستانه نمي‌شود، اما علاوه بر اثر بلندمدتي كه تحريم‌ها بر توانايي دولت سوريه براي واكنش به شرايط اضطراري داشتند، بسياري از كمپاني‌ها و دولت‌هايي كه با امريكا همكاري مي‌كنند، به دليل نگراني از اثر تحريم‌ها بر آينده همكاري‌هاي‌شان با دولت‌هاي غربي از كمك به سوريه خودداري مي‌كنند.
وضعيت دشوار مناطق تحت كنترل شورشيان
شرايط در مناطق تحت كنترل شورشيان در شمال غربي سوريه كه شامل استان ادلب و بخشي از شمال استان حلب مي‌شود، بسيار بدتر از ديگر نقاط سوريه است. دسترسي‌هاي بين‌المللي به اين نقطه بسيار محدود است و كمك‌هاي بين‌المللي تنها از مسير يك گذرگاه در مرز تركيه قابليت رسيدن به اين منطقه را دارند. شرايط در مناطق تحت كنترل شورشيان پيش از زلزله هم چندان مناسب نبود. در حال حاضر بيش از ۴ ميليون و ۱۰۰ هزار شهروند سوريه در اين منطقه ساكن هستند كه مجموعا ۴ درصد از خاك سوريه را تشكيل مي‌دهد. بيش از ۳ ميليون نفر از اين افراد كساني هستند كه در طول يك دهه گذشته بر اثر جنگ داخلي سوريه آواره شده‌اند و براي در امان ماندن از دولت مركزي به اين منطقه تحت كنترل شورشيان پناه آورده‌اند. بسياري از اين افراد در خانه‌هايي زندگي مي‌كردند كه در طول جنگ داخلي بر اثر بمباران‌هاي دولت دمشق و متحدان روس بمباران شده بود. در منطقه شمال غربي سوريه برآورد مي‌شود كه تقريبا ۶۵ درصد از كل زيرساخت‌هاي موجود قبل از جنگ، از بين رفته است و ۹۰ درصد از ساكنان اين منطقه نيازمند كمك‌هاي بشردوستانه بين‌المللي براي تامين معاش خود هستند.
در حال حاضر تنها گذرگاه عبور كمك‌هاي بشردوستانه به اين منطقه از خاك سوريه، گذرگاه باب الهوي در مرز ادلب با استان ختاي تركيه است. در طول سال‌هاي گذشته، روسيه به عنوان يكي از اعضاي دايم شوراي امنيت سازمان ملل متحد، از حق وتوي خود براي كاهش تعداد گذرگاه‌هاي مرزي تحت نظارت سازمان ملل متحد براي انتقال مستقيم كمك‌هاي بشردوستانه بدون دخالت دولت سوريه استفاده كرده است. تعداد اين گذرگاه‌ها كه در سال ۲۰۱۴، چهار گذرگاه در مرز‌هاي سوريه با تركيه، عراق و اردن بود، با وتوهاي مكرر مسكو به يك گذرگاه كاهش يافته است. روسيه معتقد است كه از ابتدا مقرر بود كه اين گذرگاه‌ها مسيرهاي دسترسي موقتي باشند و به تدريج با انتقال كمك‌هاي بشردوستانه تحت نظارت دولت مركزي سوريه جايگزين شوند. به گفته مسكو دسترسي مستقيم خارجي به خاك سوريه مخالف حاكميت ملي و تماميت ارضي سوريه است. عمليات كمك‌هاي بشردوستانه مستقيم از طريق گذرگاه باب الهوي، در مرز استان ادلب و تركيه، دي‌ماه امسال براي ۶ ماه ديگر تمديد شد.
كمك‌هاي بشردوستانه‌اي كه از طريق گذرگاه باب الهوي به سوريه وارد مي‌شود، نزديك به ۸۰ درصد از نيازهاي بشردوستانه ادلب از پوشك و پتو گرفته تا حبوبات از طريق همين گذرگاه عبور مي‌كنند. به نوشته خبرگزاري فرانسه گروه‌هاي حقوق بشري نگران اين هستند كه با هجوم كمك‌ها براي امداد به زلزله‌ديدگان اين تنها گذرگاه ارتباطي ميان نقاط تحت كنترل شورشيان سوريه و جهان خارج به دليل ازدحام مسدود شود. به صورت معمول ماهانه هزار كاميون كمك‌هاي بين‌المللي از اين گذرگاه عبور مي‌كنند. با اين حال، امكان بهره‌برداري از اين گذرگاه پس از زلزله هم مورد سوال است. استفان دوجاريك، سخنگوي دبيركل سازمان ملل متحد هر چند تاكيد مي‌كند كه اين گذرگاه سالم مانده است، اما تاكيد مي‌كند: «مسيرهايي كه به اين گذرگاه ختم مي‌شوند بر اثر زلزله آسيب ديده‌اند و اين موضوع مي‌تواند باعث شود كه استفاده از اين گذرگاه به صورت موقتي دچار اختلال شود.»
اماني قدور، مدير منطقه‌اي سازمان مردم‌نهاد كمك به سوريه در امريكا مي‌گويد: «تيم‌هاي ما معمولا از نقطه‌اي كه تصور مي‌شد، امن است در غازي عينتاب فعاليت مي‌كردند، حالا همه اين مناطق تحت تاثير زلزله قرار گرفته‌اند و بسياري از اعضاي گروه‌هاي ما خودشان درگير آثار زلزله هستند.» بسام صباغ، نماينده دايم دولت مركزي سوريه در سازمان ملل متحد، روز دوشنبه تاكيد كرد كه دولت سوريه قصد ندارد، اجازه بدهد كه گذرگاه جديدي براي دسترسي مستقيم كمك‌هاي بين‌المللي به مناطق تحت كنترل شورشيان باز شود. وي مي‌گويد كه هر كمكي به زلزله‌زدگان بايد از درون خاك سوريه تامين شود. وي تاكيد كرد: «اگر هر كس قصد كمك به زلزله‌زدگان دارد بايد با دولت هماهنگ كند.»
اثر تحريم‌ها بر امدادرساني در سوريه
مقام‌هاي دولت سوريه بلافاصله بعد از وقوع زلزله، اصلي‌ترين مانع در برابر كمك‌رساني به مناطق زلزله‌زده را تحريم‌هاي بين‌المللي عليه سوريه عنوان كردند. فيصل مقداد، وزير خارجه سوريه روز سه‌شنبه در سخناني گفت: «تحريم‌هاي امريكا مانع از ورود همه چيز به سوريه مي‌شود، اگرچه كمك‌هاي بشردوستانه مطابق با قوانين بين‌المللي مشمول مجازات نيستند.» مقداد با اشاره به اينكه آنچه فاجعه را تشديد كرد، تحريم‌هاي اعمال شده از سوي امريكا و كشورهاي غربي عليه سوريه بود، بار ديگر از همه مردم و كشورهاي جهان خواست تا كمك‌هاي لازم را به مردم سوريه براي مقابله با اين فاجعه بشري ارايه كنند. مقداد افزود: «وقتي امريكايي‌ها ادعا مي‌كنند كه كمك‌هاي بشردوستانه را تحريم نكرده‌اند، به آنها مي‌گوييم كه تحريم‌هاي شما مانع ورود همه چيز به سوريه از جمله خريد دارو مي‌شود، همان‌طور كه واشنگتن و متحدان غربي‌اش به برخي كشورها دستور مي‌دهند و آنها را تهديد مي‌كنند كه اگر با سوريه معامله كنند، تحريم مي‌شوند.»
ابراهيم موسي، استاد دانشگاه نوتردام به ميدل‌ايست‌اي مي‌گويد كه كمك‌هاي بشردوستانه بايد بر همه مسائل روابط بين‌الملل مقدم باشد. وي مي‌گويد: «چنين كمك‌هاي اضطراري بايد از تحريم‌ها معاف شوند. اين مساله مربوط به كرامت انساني است. استمرار تحريم‌ها، رنج مردم را مي‌افزايد و ما هم با سكوت در مقابل نقض كرامت انساني، كرامت انساني خودمان را زير سوال مي‌بريم.» شوراي كليساهاي خاورميانه، يك نهاد هماهنگي كليساهاي كاتوليك، ارتدكس و قبطي در بيروت با صدور بيانيه‌اي خواستار برداشته شدن كليه تحريم‌ها عليه سوريه شده است. در اين بيانيه آمده است: «ما خواهان برداشته شدن همه تحريم‌ها عليه سوريه هستيم تا اجازه دسترسي مردم اين كشور به همه چيز داده شود و تحريم‌ها به جنايت عليه بشريت تبديل نشود.» هلال احمر سوريه نيز با صدور بيانيه‌اي خواستار لغو تحريم‌ها عليه سوريه شده است.
آلفرد دي‌زايس، كارشناس مستقل پيشين سازمان ملل متحد در خصوص ترويج نظام جهاني دموكراتيك و منصفانه با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر نوشته است: «حالا كه سوريه با زلزله شديد مواجه شده و به شدت نيازمند همراهي و كمك بين‌المللي است، ايالات متحده امريكا از ارايه كمك يا لغو تحريم‌ها اجتناب مي‌كند. ما مثلا كشورهاي مسيحي هستيم، باب ۲۵ انجيل متا را دوباره مطالعه كنيد.» با اين حال دولت امريكا مدعي است كه بدون ارتباط با دولت دمشق در حال كمك‌رساني به زلزله‌زدگان سوريه است. ند پرايس، سخنگوي وزارت امور خارجه امريكا مدعي شد: «ما نمي‌توانيم با دولتي كه مردم خود را در سوريه مورد حمله قرار داده است، ارتباط برقرار كنيم. در مقابل، ما از طريق سازمان‌هاي غيردولتي مستقر در سوريه به اين كشور كمك مي‌كنيم.» وي گفت: «ما همچنين كمك‌هاي مالي را بررسي خواهيم كرد و متعهد به كمك به متحدان تركيه‌اي خود و همچنين مردم سوريه هستيم.»
در مورد ميزان تاثير تحريم‌هاي امريكا و متحدانش عليه دولت سوريه در كاهش كمك‌ها به زلزله‌زدگان سوريه روايت‌هاي متفاوتي وجود دارد. امريكايي‌ها مدعي مي‌شوند كه در متن قانون تحريم‌هاي موسوم به سزار آمده است: «اين قانون و ديگر تحريم‌ها عليه سوريه كمك‌هاي بشردوستانه را به مردم سوريه هدف قرار نمي‌دهد و مانعي در مقابل فعاليت‌هاي جاري در شمال شرقي سوريه نيست.» با اين حال متيو پتي، پژوهشگر موسسه فولبرايت در اردن مي‌نويسد: «قانون سزار به روشني مي‌گويد كه هر فرد خارجي از ورود به قراردادهايي كه مربوط به بازسازي و عمليات عمراني در مناطق تحت كنترل دولت سوريه باشد، منع مي‌شود. مطمئنا تحريم‌ها باعث منع انتقال غذا و دارو نمي‌شود، اما مردم به چيزي بيشتر از بسته‌هاي غذايي براي عبور از شرايط زلزله نياز دارند.» خالد حبوبتي، رييس هلال احمر سوريه مي‌گويد كه كشورش براي امداد و نجات در مناطق زلزله‌زده به ماشين‌هاي سنگين، آمبولانس و ماشين‌هاي آتش‌نشاني نياز دارد.