چالش‌هاي گردشگري دسترس‌پذير با تمركز بر حمل و نقل عمومي
رحمان دلاوري |نشستن روي صندلي چرخدار، نبايد مانعي براي كسي باشد كه عاشق سفر كردن است. ما به عنوان فردي كه داراي نوعي از معلوليت است مسوول اين نقص نيستيم و نمي‌توانيم تا ابد خودمان را از لذت گردش و تفريح محروم كنيم. در سال 2017 بيش از يك ميليارد نفر شرق و غرب اين كره خاكي را به قصد سفر پيموده‌اند. اما براساس آمار رسمي ارايه شده توسط سازمان پايش مسافرت انگلستان (NTS) در سال 2021، افراد بزرگسال داراي معلوليت 28درصد كمتر از افراد بزرگسال فاقد معلوليت مسافرت رفته‌اند. در ايران آمار دقيقي از ميزان مسافرت افراد داراي معلوليت در طول سال وجود ندارد اما براساس آمارهاي جهاني كاملا روشن است كه بسياري از افراد داراي معلوليت به دليل مهيا نبودن شرايط سفر و چالش‌هاي زيادي كه با آن روبه‌رو هستند از نعمت مسافرت محروم مي‌شوند. به عنوان يك فرد داراي معلوليت پس از سال‌ها كه با وسائط نقليه عمومي مختلف مانند اتوبوس، قطار يا هواپيما به مسافرت رفته‌ام هنوز مطمئن نيستم كه در مبدا و مقصد امكانات كافي براي سوار شدن يا پياده شدن من فراهم شده باشد. بسياري از افراد داراي معلوليت به دليل مشكلات و چالش‌هاي زيادي كه هنگام سفر با آن روبه‌رو هستند و همچنين به دليل هزينه‌هاي سنگين‌تري كه در مقايسه با افراد عادي بر آنها تحميل مي‌شود مجبورند قيد مسافرت و گردشگري را بزنند. اين چالش‌ها باتوجه به نوع معلوليت متفاوت هستند. معلولان جسمي حركتي به دليل مشكلات بيشتري كه در جابه‌جايي و حركت دارند در مقايسه با ساير معلوليت‌ها هنگام سفر با مشكلات و چالش‌هاي بيشتري روبه‌رو هستند. براساس آمارهاي جهاني هزينه مسافرت افراد داراي معلوليت در مقايسه با ساير افراد گاهي تا چهار برابر نيز مي‌شود. سوال مهمي كه درباره گردشگري دسترس‌پذير مطرح است اين است كه چه عواملي باعث شده هزينه‌هاي سفر براي افراد داراي معلوليت بيشتر از افراد ديگر باشد؟! در اينجا سعي كرده‌ام با بهره‌گيري از تجربياتي كه افراد داراي معلوليت هنگام سفر داشته‌اند به صورت تيتروار به مهم‌ترين علل و عوامل افزايش هزينه‌هاي اين افراد هنگام سفر اشاره كنم: هزينه‌هاي سفر به دليل عدم امكان استفاده راحت از وسائط نقليه عمومي و لزوم استفاده از خودروي شخصي يا آژانس بسيار بالاست / فرد معلول به دليل شرايط خاصي كه دارد مجبور است هنگام استفاده از وسيله نقليه عمومي مانند هواپيما از صندلي مخصوص كه قيمت گران‌تري دارد استفاده كند / فرد داراي معلوليت مجبور است به دليل وابستگي‌ها و نياز به كمك ديگران در انجام كارهاي شخصي حتما از يك نفر همراه استفاده كند. فرد معلول براي انجام برخي كارهاي شخصي مجبور است برخي وسايل كمك توانبخشي مانند ويلچر، عصا، صندلي توالت، تشك مواج و... را به همراه داشته باشد. / فرد معلول به دليل شرايط خاص و بيماري‌هاي احتمالي كه دارد مجبور است از اتاق‌هاي هتل با شرايط خاص‌تري استفاده كند. / افراد معلول هنگام گشت و گذار در سطح شهر مقصد گردشگري مجبورند از وسائط نقليه شخصي استفاده كنند./ چيزهايي كه براي افراد عادي كالاي لوكس محسوب مي‌شود براي فرد داراي معلوليت هنگام سفر به عنوان يك ضرورت است و ناگزير است براي آن هزينه گزافي پرداخت كند. / افراد داراي معلوليت براي پيدا كردن جاهاي مناسب با شرايط معلوليت مجبورند زمان بيشتري را اختصاص دهند كه باعث طولاني‌تر شدن سفر مي‌شود./ افراد داراي معلوليت به راحتي نمي‌توانند در تورهاي گردشگري در كنار افراد عادي سفر كنند زيرا گاهي اوقات براي كارهاي شخصي ممكن است باعث تاخير در سفر افراد عادي شوند فرآيند سفر هر شخص را مي‌توان در قالب يك زنجيره سفر نگاه كرد. از لحظه‌اي كه فرد قصد سفر مي‌كند و در ذهن خود براي آن برنامه‌ريزي مي‌كند و از خانه خارج مي‌شود انتخاب‌هاي مختلفي براي او وجود دارد. با چه وسيله نقليه‌اي سفر كند؟ چه مسيري را براي رسيدن به مقصد انتخاب كند؟ با چه كساني همسفر شود؟ چه وسايل و تجهيزاتي كه بيشترين ضرورت دارند را همراه خود بردارد؟ در طول مسير كجاها براي صرف غذا و يا استراحت توقف كند؟ در مقصد چه جايي را براي اقامت انتخاب كند؟ در مقصد از چه مكان‌هايي بازديد كند؟ هزينه سفر را چگونه مديريت كند؟ طول سفر چقدر است و چه زماني را براي بازگشت انتخاب كند؟ پاسخ به اين سوالات گزينه‌هايي خواهد بود كه پازل زنجيره سفر يك شخص را تكميل مي‌كند. افراد عادي در چيدمان اين زنجيره سفر با مشكل يا چالش چنداني مواجه نيستند و گاهي به بسياري از اين سوالات حتي فكر هم نمي‌كنند اما تكميل اين زنجيره سفر براي فرد داراي معلوليت و خانواده‌اش يك چالش بزرگ است و قطع اين زنجيره يا پيدا نكردن گزينه مناسب براي سوالات فوق به راحتي مي‌تواند به مانعي جدي براي سفر يك فرد داراي معلوليت تبديل شود و او و همراهانش را با مشكلات و چالش‌هاي زيادي روبه‌رو كند و حتي باعث لغو سفر آنها شود. بنابراين. شناسايي چالش‌هاي زنجيره سفر افراد داراي معلوليت براي اين افراد و به ويژه براي سياستگذاران و مديران و مسوولان نهادها و سازمان‌هايي كه در تسهيل اين زنجيره نقش و مسووليت دارند از اهميت بسزايي برخوردار است و تحقق يك سفر خوب مستلزم اين است كه چالش‌هاي افراد داراي معلوليت در زنجيره سفر به طور كامل برطرف شود. در زنجيره سفر افراد داراي معلوليت مي‌توان به پنج حوزه اصلي اشاره كرد: حمل و نقل شخصي: فرد معلول از وسيله نقليه شخصي خود براي سفر استفاده مي‌كند. فرد داراي معلوليت در اين سفر با چالش‌هاي مختلفي از جمله سوار و پياده شدن از وسيله نقليه و جانمايي وسايل و تجهيزات ضروري نظير ويلچر، صندلي توالت و ساير وسايل كمكي خود مواجه است. / حمل و نقل عمومي: شامل حمل و نقل زميني، حمل و نقل هوايي، ريلي، دريايي و حمل و نقل عمومي شهري/ شهر مبدا و مقصد سفر/ اماكن اقامتي و اسكان/ اماكن توريستي و گردشگري. افراد داراي معلوليت در هر يك از اين حوزه‌ها با چالش‌هاي خاص خود روبه‌رو هستند و در اين مطلب، صرفا به چالش‌هايي پرداخته‌ام كه افراد داراي معلوليت در ترمينال‌هاي مسافربري اعم از فرودگاهي، ريلي، دريايي و زميني با آن روبه‌رو هستند: تجهيزات لازم براي پياده شدن و سوار شدن فرد معلول روي ويلچر فراهم نيست. / هنگام پايين رفتن از پله‌هاي اتوبوس، قطار يا هواپيما در معرض خطر سقوط قرار دارند. / عدم وجود وسائط نقليه عمومي مناسب‌سازي شده براي رفتن به مركز شهر و ساير مقاصد شهري. / معطل شدن زياد هنگام سوار شدن و پياده شدن. / افراد داراي معلوليت با جايگزين‌هاي محدود و گرانقيمت براي جابه‌جايي و حمل و نقل روبه‌رو هستند./ وجود فاصله طولاني بين ترمينال و محل سوار شدن. / فقدان صندلي‌هاي مناسب سوار شدن. / فقدان اطلاعات صوتي و تصويري مناسب براي افراد نابينا و ناشنوا. / عدم وجود كاركناني كه در كمك به افراد داراي معلوليت آموزش كافي ديده باشند. / عدم وجود سرويس‌هاي بهداشتي مناسب‌سازي شده در ترمينال. / عدم وجود تجهيزات مناسب جابه‌جايي يا تجهيزاتي كه خراب و بي‌كيفيت هستند. / ممانعت از سوار شدن افراد داراي معلوليت. / لزوم داشتن همراه. / اطلاع‌رساني ناكافي و.... چالش‌هايي كه افراد داراي معلوليت در استفاده از فناوري در ترمينال‌هاي مسافربري با آن روبه‌رو هستند عبارتند از: امكاناتي مانند خودپردازها، پله‌هاي برقي و عرض گيت‌هاي ورود و خروج در ترمينال‌هاي مسافربري براي افراد داراي معلوليت مناسب‌سازي نشده است. بسياري از افراد داراي معلوليت نمي‌توانند از گيت‌هاي ورود و خروج الكترونيكي، خدمات آنلاين و كافي‌نت‌ها استفاده كنند و مجبورند اغلب براي خدماتي كه ديگران به راحتي و رايگان دريافت مي‌كنند هزينه پرداخت كنند.... وقتي مساله يا چالش مهمي در مقابل ما قرار مي‌گيرد، اولين قدم شناسايي دلايل و ريشه‌هايي است كه باعث به وجود آمدن آن مساله يا چالش شده و قدم بعدي ارايه راهكار و روش‌هايي است كه به حل آن كمك مي‌كند. در اينجا با استفاده از نتايج تحقيقات و مطالعاتي كه در حوزه گردشگري دسترس‌پذير صورت گرفته، به مهم‌ترين اقداماتي كه براي بهبود سفر افراد داراي معلوليت و تحقق روياي گردشگري دسترس‌پذير در اولويت مي‌باشند در سه بخش اصلي اشاره كرده‌ام:
1-قانونگذاري و توانمندسازي: قوانين مختلفي در سطح دنيا براي گردشگري دسترس‌پذير تصويب شده است كه البته اينها با يكديگر سازگار نيستند و نياز است كه قوانين جهانشمول و داراي استاندارد بين‌المللي در اين حوزه پيش‌بيني و تصويب گردد. در بسياري از كشورهاي دنيا از جمله ايران، قوانين مشخصي براي تسهيل دسترسي افراد داراي معلوليت در ترمينال‌هاي مسافربري پيش‌بيني نشده است. سازمان‌هاي تخصصي مانند ايكائو (ICAO) و ايكاك (ECAC) كه در صنعت هوايي به عنوان مرجع هستند، استانداردها و دستورالعمل‌هاي خوبي را تدوين كرده‌اند اما قابل اجرا نيستند و بسياري از فرودگاه‌ها رعايت نمي‌كنند. بنابراين قوانين، سياست‌ها، دستورالعمل‌ها و استانداردهاي مناسب و در سطح ملي و بين المللي مي‌بايست تدوين و تقويت شوند.
2 – اطلاعات: اكثر مردم و ازجمله افراد داراي معلوليت از تجربه سفرهاي مكرر با هواپيما، قطار يا كشتي برخوردار نيستند. بسياري از مشكلات، ناشي از كمبود اطلاعات در مورد چگونگي اين‌گونه سفرها است. مردم نمي‌دانند چه نوع حقوق و انتظاراتي دارند بنابراين نمي‌دانند چه مطالبه و درخواستي بايد داشته باشند. برخورداري از اطلاعات دقيق و به‌روز در هر بخشي از زنجيره سفر براي افراد داراي معلوليت از اهميت بسزايي برخوردار است و گاهي محروميت از اين اطلاعات به قيمت زحمت و رنج شديد فرد و همراهانش تمام خواهد شد. دسترسي به اطلاعات به فرد داراي معلوليت كمك مي‌كند كه چگونه و با خيال راحت براي سفر آماده شود. بنابراين بسيار مهم است كه فرد داراي معلوليت در همان ابتدا و قبل از شروع سفر اطلاعات دقيقي درباره تمام جزييات سفر به دست آورد. امروزه سرعت خيره‌كننده فناوري اطلاعات در سطح دنيا تحول شگرفي را براي دسترسي راحت افراد به اطلاعات به وجود آورده است. به عنوان نمونه مي‌توان به پلتفرم‌هاي مسيريابي اشاره كرد. توجه به نيازمندي‌هاي افراد داراي معلوليت در اين پلتفرم‌ها تا اندازه زيادي مي‌تواند دسترسي اين افراد به اطلاعات مورد نيازشان در طول زنجيره سفر را تسهيل نمايد.
3 - آموزش: بسياري از مشكلات افراد داراي معلوليت در طول سفر، ناشي از عدم آگاهي كافي پرسنل فرودگاه يا ترمينال مسافربري، اماكن تفريحي و هتل‌ها است. همه پرسنلي كه با افراد داراي معلوليت سر و كار دارند بايد آموزش كافي و جدي ببينند. پرسنلي كه با عموم مسافرين سر و كار دارند نيز بايد در زمينه افراد داراي معلوليت آگاهي كسب نموده و آموزش ببينند.
خلاصه و نتيجه‌گيري
روندهاي جمعيتي و دسترسي بيشتر به سفرهاي هوايي كم‌هزينه نشان مي‌دهد كه افراد مسن و افراد داراي معلوليت بيشتر تمايل به سفر هوايي دارند. بازار جهاني قابل توجهي براي گردشگري دسترس‌پذير وجود دارد كه در صورت اعمال سياست‌ها و شيوه‌هاي صحيح مي‌توان به تحقق آن اميدوار بود. هنوز شكاف‌ها و عدم قطعيت‌هاي زيادي در زنجيره سفر وجود دارد كه به افراد داراي معلوليت اجازه نمي‌دهد سفري ايمن و بي‌دردسر داشته باشند. كاملا واضح و روشن است كه الزامات اجتماعي و اقتصادي براي تحقق گردشگري دسترس‌پذير بايد دچار تغيير و تحول شود. اهميت اقتصادي و اجتماعي سفرهاي دسترس‌پذير در سطوح ملي و بين‌المللي بايد مورد بررسي و پژوهش قرار گيرد؛ در سطح بين‌المللي بايد سياست‌ها و شيوه‌هاي جهانشمول سازگار و موثري پيش‌بيني و تصويب شود كه دسترسي افراد داراي معلوليت به سفرهاي زميني، ريلي و هوايي، از جمله امكانات مورد نياز براي دسترسي به ترمينال‌هاي مسافري، ايستگاه‌هاي قطار و فرودگاه‌ها و خارج شدن از آنها را تضمين نمايد. همچنين بايد بر طراحي استانداردهاي جامع و جهانشمولي تاكيد شود كه براساس آنها پيشرفت‌هاي فناوري باعث محروميت و ناديده گرفتن افراد داراي معلوليت نشود. آموزش موضوع بسيار مهمي است كه عموم جامعه و به ويژه مديران، پرسنل و كاركناني كه در طول زنجيره سفر و در سطوح مختلف با افراد داراي معلوليت سر و كار دارند براي درك بيشتر و رفع نيازهاي اين افراد بايد از آن برخوردار شوند.