آتش‌بازي در آسمان

 ساسان آقايي/ فرانسوا اولاند تازه به واشنگتن رسيده بود تا با رييس‌جمهور امريكا ديدار كند، در آن سوي كره زمين هم در «سوچي» شهر موردعلاقه ولاديمير پوتين، رهبر روسيه و پادشاه اردن آماده يك ديدار ديپلماتيك مي‌شدند. فصل مشترك تمام اين گفت‌وگوها، پرتكرارترين واژه اين روزهاي جهان بود؛ «ISIS» اما ناگهان، شليكي بر فراز آسمان يكي از پرترافيك‌ترين منطقه‌هاي هوايي اين روزهاي جهان، مسير گفت‌وگوها و واكنش را تغيير داد. نيمه ظهر ديروز به وقت تهران و مسكو و كمي گذشته از نيمه شب واشنگتن، آن اتفاقي كه از مدتي پيش خيلي‌ها نگرانش بودند، رخ داد تا «بركينگ‌نيوز» ديروز جهان هم از خاورميانه بيايد؛ تركيه تاييد كرد كه جنگنده سوخو-24 نيروي هوايي ارتش فدراسيون روسيه را به دليل «نقض حريم هوايي» خود هدف قرار داده و اندكي بعدتر فيلم سرنگون شدن جنگنده روسي، تمام شبكه‌هاي خبري را درنورديد. سوخو-24، در داخل مرزهاي شمالي سوريه سرنگون شده بود اما نقشه حركت سينوسي آن در رادار ارتش تركيه، نشان مي‌داد اين جنگنده از دماغه مرزي تركيه عبور كرده و آنگونه كه ترك‌ها مي‌گويند «درون حريم هوايي تركيه» هدف قرار گرفته است. ارتش تركيه گفت كه «پيش از شليك، 10 مرتبه به جنگنده روسي، اخطار داده» و چند ساعت بعد سرهنگ استيو وارن، سخنگوي ائتلاف ضد داعش نيز با استفاده از منابع مخابراتي ائتلاف، اخطار به جنگنده روسي را تاييد كرد اما اين را هم افزود كه هنوز نمي‌دانند سوخو-24، «دقيقا در كجا» هدف شليك قرار گرفت. داده‌هاي ابتدايي را ارتش تركيه در اختيار رسانه‌ها قرار مي‌داد، از جمله آنكه جنگنده روس‌ها، در تبادل آتش با جنگنده‌هاي اف-16 تركيه سرنگون شده‌ اما اندكي بعدتر داده‌هاي روسي، هيچ‌كدام از گزارش‌هاي تركي را تاييد نمي‌كرد. روس‌ها گفتند كه جنگنده‌شان هرگز حريم هوايي تركيه را نقض نكرده، مشغول ماموريت شناسايي «تروريست‌هاي روسي پيوسته به داعش» در شمال سوريه بوده و احتمال دارد كه با موشك زمين به هوا هدف قرار گرفته باشد نه در جريان تبادل آتش با اف-‌16 تركيه. منظور آنها از موشك زمين به هوا، دوش‌پرتاب‌هاي استينگر امريكايي است كه برخي مخالفان ميانه‌روي اسد به آن‌ مسلح هستند. اين داده‌ها البته خيلي زود از صف گزينه‌ها خارج شد چرا كه هم تركيه مسووليت رسمي سرنگون ساختن جنگنده روسيه را پذيرفته بود و هم جنگنده روسي در ارتفاع 6000 متري پرواز مي‌كرد كه هدف قرار گرفت و  بالاترين برد موشك‌هاي استينگر بيشتر از 4800 متر نيست. از داده‌هاي ضدونقيض ابتدايي رسانه‌هاي روسي، اينگونه به نظر مي‌آمد كه روس‌ها، غافلگير شده‌اند و انتظارش را نداشتند، آنقدر غافلگير كه نخستين واكنش رسمي روسيه چيزي نبود جز سخنان محتاطانه ديميتري پسكف، سخنگوي كاخ كرملين كه گفت: «هنوز زود است تا درباره تيره شدن روابط روسيه و تركيه حرف بزنيم». اين جانب احتياط البته مي‌توانست، با كمي آينده‌نگري درباره حفظ جان دو خلبان سوخو- 24 در ارتباط باشد كه پيش از هدف قرار گرفتن جنگنده با چتر نجات به بيرون پريده بودند و خبر مي‌رسيد در اختيار مخالفان بشار اسد هستند اما هنگامي كه فيلم جنازه يكي از آنها منتشر شد و تيپ تركمن‌هاي مسلح مخالف اسد گفتند كه احتمالا خلبان دوم را نيز به ضرب گلوله كشته‌اند، آن‌گاه روسيه شكيبايي را كنار گذاشت و نوبتِ ميكروفن به «تزار» رسيد؛ مردي كه خشم، شادي، نفرت و عشق در چهره يخي او هرگز نشاني ندارد. پوتين يك جمله مستقيم براي اردوغان داشت؛ «از پشت به ما خنجر زدند»، هشداري قابل‌پيش‌بيني درباره «پيامد وخيم اين اتفاق غم‌انگيز» در رابطه تركيه و روسيه و البته دشمنانش در دو سوي اقيانوس آرام را نيز از ياد نبرد و به نيش سخن نوازيد، وقتي كه گفت: «آيا تركيه مي‌خواهد ناتو را به خدمت داعش دربياورد؟ آنكارا پس از حادثه به جاي آنكه به فوريت با روسيه تماس بگيرد، با هم‌پيمانان خود در ناتو تماس گرفت، انگار كه ما هواپيماي آنها را زده باشيم.»
پيام سخنان غضب‌آلود پوتين، دست‌كم براي آنها كه پشت ميز گرد اتحاد پيمان آتلانتيك شمالي مي‌نشينند، آشكار بود؛ اگر تركيه، يكي از اعضاي پيمان ناتوست پس هم‌پيمانانش نمي‌توانند در ماجراجويي دوست‌شان از خود سلب مسووليت كنند. شركاي اروپايي تركيه هم خيلي زود اشاره مستقيم تزار شرق را دريافتند كه در تمام واكنش‌هاي خود از «مقصر جلوه دادن روسيه» و «محق نشان دادن تركيه» پرهيز كردند. ديويد كامرون دو طرف را به «گفت‌وگوي مستقيم» فراخواند و آلمان هم واكنش مشابهي داشت. آنها مي‌دانستند كه در ساعت‌هاي سخت و تلخ براي ولاديمير پوتين و روسيه، چگونه بايد حرف بزنند تا اينگونه به نظر نرسد كه غرب خواستار يك جنگ تمام‌عيار در آسمان و زمين سوريه است و روسيه مجاب شود سرنگون شدن جنگنده‌‌اش «غمبار» اما «پيشامدي» بدون طراحي پيشين بوده است. دست‌كم در اين ساعت‌ها، به نظر مي‌آيد كه از دست دو طرف، جز آن‌چه رييس شوراي اروپا نامش را حفظ «آرامش و خونسردي» نهاده، كار چنداني برنيايد. روسيه، بدون دعوت و بي‌ترديد با پيش‌بيني هزينه‌هاي احتمالي، وارد زميني شده كه بسياري بر اين باورند هيچ برنده‌اي بدون اجماع جدي و واقعي جهاني نخواهد داشت و ناچار است سرنگون شدن جنگنده‌اش را به پاي يكي از عوارض طبيعي جنگ بنويسد و تركيه نيز وادار مي‌شود تا براي مدت ديگري با نمايش قدرت پي‌درپي جنگنده‌هاي روسي و سوري در مرزهايش مدارا كند. روي نقشه‌هاي جنگي خاورميانه، پيش‌آمدهايي مانند ديروز، آنقدر بااهميت نخواهند بود كه بتوانند نوتزار روسي و نوسلطان عثماني را به جنگ مستقيم وادارند.