ائتلاف سعودي ضد داعش!

خبر تشكيل «ائتلاف اسلامي ضد تروريسم» به رهبري عربستان، روز سه‌شنبه گذشته در رسانه‌هاي گروهي جهان بازتاب داشته است. صرف نظر از چند استقبال رسمي از سوي برخي كشورهاي غربي، اغلب تحليلگران اين ائتلاف را جدي نگرفته‌اند و آن را بيش از آنكه يك اقدام سياسي و تبليغاتي تلقي كرده‌اند كه در پاسخ به افزايش انتقادها در رسانه‌هاي غربي از عربستان بعد از حملات تروريستي پاريس و سن برناردينو و همچنين پاسخي نمادين به انتقادات و درخواست‌هاي اخير و چندباره امريكا و كشورهاي اروپايي از عربستان و كشورهاي عربي در تحولات خاورميانه است. بنا به گزارش‌هاي اوليه رسانه‌اي اين ائتلاف، شامل 34 كشور اسلامي است كه شامل ايران، عراق، سوريه و عمان نمي‌شود و مركزيت و مقر فرماندهي آن در رياض واقع شده است. سوال اصلي كه مي‌توان در رابطه با اين ائتلاف مطرح كرد اين است كه آيا چنين ائتلافي مي‌تواند اقدامي مثبت در جهت مبارزه با داعش و اعاده صلح و ثبات در منطقه مطرح شود يا اقدامي خنثي و نمايشي در چارچوب ديپلماسي عمومي رياض محسوب مي‌شود يا اينكه اقدامي مخرب و غيرسازنده تلقي مي‌شود كه موانع جديدي را بر سر راه مبارزه با تروريسم و در راس آنها داعش ايجاد مي‌كند؟ براي پاسخ به اين سوال مهم، بايد دو بعد نظامي و سياسي- حقوقي ايجاد اين ائتلاف را از يكديكر تفكيك كرد. در بعد نظامي، نخستين پاسخي كه به نظر مي‌رسد اين است كه اين ائتلاف، نوعي واكنش به ورود متفاوت و موثر روسيه به عرصه جنگ سوريه و تشكيل ائتلاف موثر و چهارگانه مشتمل بر سوريه و عراق، به عنوان قربانيان مستقيم تروريسم داعش و ايران و روسيه به عنوان همسايگان اين دوكشور باشد. واقعيت اين است كه با ورود روسيه به معادلات نظامي در سوريه، اين بحران منطقه‌اي به يك بحران جهاني ارتقا يافته است و عملا عربستان و متحدان آن را در مقابل يك قدرت جهاني قرار داده است. از سوي ديگر، تلاش‌هاي مستمر اين كشورها براي وارد كردن ناتو يا ساير قدرت‌هاي جهاني به جنگ سوريه و تغيير معادلات و توازن قوا در سوريه تاكنون نتيجه ملموسي نداشته و اين ائتلاف جديد مي‌تواند به نوعي تلاش براي جبران اين نقيصه تلقي شود. با اين حال، تنوع و تفاوت شديد مواضع در ميان اين 34 كشور در كنار فقدان وجود يك دستور كار مشخص، نيروهاي مشترك، هماهنگي نظامي و نظاير آن عملا چنين هدفي را غيرممكن مي‌كند. عربستان در يك سال گذشته، دوبار تلاش‌هاي زيادي براي ايجاد يك ائتلاف موثر نظامي، كرده است و توفيقي در هيچ يك به دست نياورده است. اين اقدامات يك‌بار در آستانه شروع جنگ يمن رخ داد و با وجود اعلام يك ائتلاف گسترده اسلامي، در عمل همان كشورهاي اصلي عضو سپر جزيره يعني عربستان و امارات با مشاركت محدود برخي سربازان آفريقايي جنگ ناكام يمن را پيش برده‌اند. عربستان يك بار هم در فوريه ٢٠١٥ و در آستانه اجلاس كمپ ديويد ميان كشورهاي شوراي همكاري خليج‌فارس و امريكا تلاش زيادي براي ايجاد نوعي از يك پيمان نظامي و مشاركت با امريكا كرد كه با رد اين درخواست‌ها، به عنوان يك دستاورد از حمايت مبهم و فني امريكا از ايجاد نيروهاي واكنش سريع يا RDF عربي به رهبري عربستان سخن گفت كه اين طرح هم راه به جايي نبرد. شايد به خاطر اين تلاش‌ها براي ايجاد ائتلاف‌ها و رهبري اقدامات نظامي در جهان عرب بود كه مصر با احساس تهديد عليه نقش سنتي‌اش به عنوان رهبر سياسي و نظامي جهان عرب به مخالفت ضمني با اين ابتكارات پرداخت و با طرح تشكيل ارتش مشترك عربي در مارس ٢٠١٥ عملا مانع از تحقق چنين ايده‌هايي شد. علاوه بر مصر، مخالفت‌هاي زيادي از سوي ساير كشورهاي عربي با اين اقدامات عربستان وجود دارد و يقينا اين مخالفت‌ها از سوي كشورهاي مسلمان غيرعرب به مراتب بيشتر است. به همين دلايل بايد اهداف چنين اقدامي را بيش از بعد نظامي، در ابعاد سياسي - حقوقي آن جست‌وجو كرد؛ جايي كه عربستان توفيقاتي را در اقدامات تخريبي براي بي‌اثر و بي‌معني كردن مبارزه واقعي با تروريسم و گروه‌هاي تكفيري-جهادي كسب كرده است و با اقدام اخير سعي دارد اين تلاش‌ها را از سر بگيرد. به عبارت ديگر مقابله با تلاش‌هاي جديد سياسي-  حقوقي ائتلاف چهارگانه بر ضد داعش مي‌تواند هدف دير اعلام ائتلاف جديد باشد. ائتلاف چهارگانه، علاوه بر تشديد عمليات نظامي در سوريه، در دو زمينه ديگر هم فعاليت‌هاي خود را تشديد كردند: سازوكارهاي سياسي و بين‌المللي ضدتروريسم. مذاكرات وين 1 و 2 كه ايران هم براي نخستين‌بار در آنها شركت كرد، نمونه اين فعاليت‌هاي جديد سياسي است. بعلاوه روسيه قطعنامه جديدي به شماره 2199 را هم در تعميم و تشديد مبارزه عليه تروريسم به شوراي امنيت پيشنهاد داد كه به تصويب رسيد و گام مهمي در احياي سازوكارهايي بود كه در قطعنامه 1373 سال 2001 به تصويب رسيده بود. اين تلاش‌ها عمدتا در اين جهت هستند كه مبارزه با تروريسم را از حالت انتخابي و استانداردهاي دوگانه خارج سازند. اتفاق مثبت ديگري كه بعد از حملات خونبار تروريستي در پاريس افتاد، قطعنامه پيشنهادي فرانسه به عنوان يكي ديگر از اعضاي دايمي شوراي امنيت به شماره 2249 بود كه اين قطعنامه هم مشابه قطعنامه قبلي روسيه مي‌تواند گام مثبتي باشد تا مبارزه با تروريسم را از استفاده ابزاري و گزينشي به سازوكاري جهانشمول با شركت همه كشورها تبديل و مبارزه با تروريسم را از حالت شعاري خارج كند.
يكي از اهداف اصلي عربستان از مانور اخير در اعلام ائتلاف جديد، منحرف كردن مجدد اين روند جهانشمول مبارزه با تروريسم با اقدامات موازي و گزينشي است كه مي‌تواند مجددا به اين اراده جهاني لطمه زند و فضاي تنفسي جديدي را براي داعش و ديگر خويشاوندان تكفيري- جهادي در سوريه و عراق فراهم كند.
٭رييس گروه خاورميانه مركز مطالعات سياسي و بين‌المللي وزارت امور خارجه