گزارش «اعتماد» از دخل و تصرف در قديمي‌ترين مدرسه مشهد
ساخت و ساز در مدرسه عباسقلي خان
فرزانه قبادي
نماي بيروني بنا را با گوني‌هاي پلاستيكي پوشانده‌اند و به وسيله اطلاعيه‌اي كه بر سر در بنا نصب كرده‌اند اعلام كرده‌اند كه اين بنا در راستاي حفظ ميراث فرهنگي و عمل به وقفنامه، زيرنظر اساتيد مجرب در حال بازپيرايي و مرمت است. چيزي از مقرنس فيروزه‌اي بنا مشخص نيست و در چوبي بنا چند پله‌اي پايين‌تر از سطح پياده راه است و كمتر توجه كسي را جلب مي‌كند. بعد از عبور از در چوبي، دهليزي كه هرم گرما را در خود مي‌بلعد و خنكاي دلنشين خانه‌هاي قديمي را در خود حفظ كرده، منتهي مي‌شود به حياط با صفاي مدرسه، در حياط پر درخت مدرسه نخستين چيزي كه خودش را به نگاه‌ها تحميل مي‌كند، كانكسي است كه درست مقابل طاقي ايوان اصلي حياط و روبه‌روي ورودي حياط قرار دارد. سازه‌اي نامانوس كه تلاش مي‌كند با تصاوير چاپ‌شده كاشي روي بدنه آهني‌اش جلوه‌فروشي كند در مقابل مقرنس‌هاي تاريخي ايواني كه پشت سرش پنهان كرده. طراحان اين وصله ناجور ميان حياط مدرسه، تلاش كرده‌اند تا نماي آهني‌اش را شبيه كاشي‌هاي فيروزه‌اي ديوارهاي مدرسه كنند؛ تلاشي بي‌نتيجه. حضور اين ميهمان ناخوانده كه به عنوان سالن چند منظوره توسط طلاب مدرسه مورد استفاده قرار مي‌گيرد، تخلفي آشكار است كه در ميان حياط قديمي‌ترين مدرسه مشهد خودنمايي مي‌كند. اينجا مدرسه علميه عباسقلي خان شاملو است. تنها مدرسه باقيمانده ازدوران صفوي در شهر مشهد كه در تاريخ ۲۶ تير ۱۳۵۷ با شماره ثبت ۱۶۱۷ به عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده است. به شهادت كتيبه‌اي كه بر بالاي ايوان اصلي مدرسه ثبت شده است، اين بنا در زمان سلطنت شاه سليمان صفوي و به سال 1077 قمري مطابق با 1048 شمسي احداث شده است. عباسقلي خان كه بيش از 30 سال حاكم خراسان آن روزگار بوده اين بنا را جهت فراهم كردن محيطي آرام براي جويندگان علوم ديني وقف كرده است.
از آنجا كه چند سالي در فعاليت بنا وقفه افتاده است آسيب‌هاي جدي به كاشيكاري‌ها و مقرنس ايوان‌هاي حياط مدرسه وارد شده است. اما مرمت كاشي‌هايي كه قاب پنجره‌هاي تاريخي مدرسه را مي‌سازند، آنقدر با كج سليقگي و عجله انجام شده است كه با كمي دقت در چيدمان كاشي‌ها اين شبهه ايجاد مي‌شود كه مرمت بنا زيرنظر كارشناسان مجرب ميراث فرهنگي انجام نشده است. بخشي از لچك‌هاي كاشيكاري شده قاب پنجره‌ها خالي هستند و كاشي‌هاي‌شان به كلي فرو ريخته است اما بخش ديگري كه به نظر مي‌رسد كار مرمت‌شان به پايان رسيده باشد، كاشي‌ها را باري به هر جهت و نامنظم كنار هم چيده‌اند و كمترين دقت در مرمت و چيدمان آنها به كار نرفته است. مقرنس‌هاي بي‌نظير بنا اما با دقت و حوصله در حال مرمت هستند. مقرنس‌هايي تاريخي كه طاقي ايوان اصلي مدرسه را آراسته‌اند توسط بنايي فلزي و نامربوط ماسكه شده‌اند و گويي به سختي نفس مي‌كشند. در فاصله دو قدمي ايوان كانكسي قرار گرفته كه به عنوان محل برگزاري كلاس و همايش و جلسات و گاهي هم برگزاري نماز مورد استفاده طلاب مدرسه است. از آنجايي كه اين بنا در فهرست آثار ملي ثبت شده است هر گونه دخل و تصرف ولو به شكل موقت در عرصه آن تخلف محسوب مي‌شود.
مدير مدرسه عباسقلي خان در مورد الحاق اين بنا كه طبق قانون، دخل و تصرف در عرصه بناي ثبت شده و تخلف محسوب مي‌شود مي‌گويد: «اين بنا يك الحاقيه است، از آنجايي كه اين مجموعه 200 طلبه فعال دارد و اين تعداد طلبه نياز به يك فضايي دارند كه نماز بخوانند، يا فعاليت‌هاي ديگرشان را انجام دهند، اين الحاق صورت گرفته است. از آنجا كه در گذشته اين مدرسه بيشتر كاربرد خوابگاهي داشته و كلاس‌ها در آن به صورت حجره‌اي برگزار مي‌شده، نيازي به چنين فضايي احساس نمي‌شد اما امروز كلاس‌ها با استفاده از تكنولوژي جديد برگزار مي‌شود و استفاده از اين تكنولوژي‌ها اجازه نمي‌دهد كلاس‌ها مثل گذشته به صورت حجره‌اي برگزار شود و در نتيجه نياز به يك فضاي بزرگ‌تر در مدرسه وجود داشت. اين سازه در حال حاضر با موافقت ميراث فرهنگي در حياط مدرسه قرار گرفته است.» با وجود اينكه متوليان مدرسه اعلام مي‌كنند كه اين كار با مجوز ميراث فرهنگي انجام شده است، كارشناسان ميراث فرهنگي مشهد مي‌گويند اين كار بدون اخذ مجوز از ميراث فرهنگي صورت گرفته و سازمان ميراث فرهنگي طرح شكايت كرده اما آن را رسانه‌اي نكرده است، طبق اعلام اين كارشناسان، سازمان ميراث فرهنگي اعلام كرده كه هم از هيات‌امناي مدرسه شكايت خواهد كرد و هم از پيمانكاري كه اين كار را انجام داده است.
ثابتي، مسوول پايگاه ميراث فرهنگي بافت پيرامون حرم رضوي در رابطه با موافقت ميراث فرهنگي با الحاق اين بنا در عرصه يك بناي تاريخي كه ثبت ملي هم شده است، مي‌گويد: «در ابتدا سازه نامربوطي را زير ايوان انتهايي مدرسه ساخته بودند و بعد قصد داشتند يك سازه ثابت را در همان فضا احداث كنند كه ما مخالفت كرديم، اما با تذكري كه ميراث فرهنگي براي ساخت سازه دايمي به توليت مدرسه داد، سازه بزرگ‌تري را به صورت موقت در حياط مدرسه قرار دادند.»
فرهاد نظري، مديركل دفتر ثبت آثار سازمان ميراث فرهنگي در مورد الحاق يك سازه در عرصه بناهايي كه در فهرست آثار ملي ثبت شده‌اند به «اعتماد» مي‌گويد: «بنايي كه در عرصه بناي ثبت شده اضافه مي‌شود اگر به حيثيت بنا لطمه بزند، تخلف آشكار است. اگر طرحي در اين زمينه به ميراث فرهنگي ارايه شود، ميراث فرهنگي موظف است با بررسي تمامي ملاحظات و جوانب طرح به لحاظ منظر، فضا، ديد و مسائل فني بررسي كند و در نهايت تصميمي را اتخاذ مي‌كند كه به نفع اثر باشد. اگر بدون اجازه و هماهنگي با ميراث فرهنگي اين سازه به بنا اضافه شده باشد رسما كار غيرقانوني است و ميراث بايد از متخلفان بخواهد كه آثار تخلف را رفع كنند. ضمن اينكه حتي اگر بنا موقت باشد به اين معنا كه هر زماني كه اختيار كنند بتوانند آن را جمع‌آوري كنند، باز هم مستلزم اجازه فني از كارشناسان ميراث فرهنگي است. هرگونه اقدام و فعاليت در فضاها و آثار ملي ثبت شده مستلزم تاييد فني كارشناسان ميراث فرهنگي است.»
اين‌ها در حالي است كه بند‌هاي قانوني صريح براي مقابله با چنين برخوردهايي با آثار تاريخي وجود دارد، ماده ۵۵۸ فصل نهم قانون مجازات اسلامي به تماميت و اصالت بناي تاريخي اشاره مي‌كند و به صراحت عنوان مي‌كند: چنانچه به تمام يا قسمتي از ابنيه، اماكن، محوطه‌ها و مجموعه‌هاي فرهنگي- تاريخي يا مذهبي كه در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است يا تزيينات، ملحقات، تاسيسات، اشيا و لوازم و خطوط و نقوش منصوب يا موجود در اماكن مذكور كه مستقلا نيز واجد حيثيت فرهنگي- تاريخي يا مذهبي باشد، خرابي وارد شود، مشمول مجازات كيفري است.