سينمايي‌ها مقابل هم لشگركشي كردند
شب انتقاد سينما
الهام نداف
سي و پنجمن جشنواره فيلم فجر با دوره‌هاي پيشين خود تفاوت زيادي داشت. هر سال انتقادات و پيشنهادات فراواني به اين جشن سينمايي وارد بود اما در اين دوره، با توجه به عملكرد هيات داوران در انتخاب نامزدهاي رشته‌هاي مختلف، براي وارد كردن هجمه‌هاي سينماگران به اين رويداد، فضا باز شد. البته كه فضاي مجازي در كنار برنامه سينمايي «هفت» به فراگير شدن انتقادات و هجمه‌ها دامن زد و سبب به وجود آمدن دو دستگي ميان هنرمندان و منتقدان شد، اما از عملكرد محمد حيدري، دبير جشنواره و نداشتن سياست روشن هيات داوران اين دوره نمي‌توان به راحتي گذشت.
اعتراضاتي كه پايان ندارد
در چنين فضايي، كارگردان‌هاي فيلم اولي و دومي، به پشتوانه موفقيت فيلم «ابد و يك روز» و «ايستاده در غبار» در جشنواره سي و چهارم فيلم فجر، صداي اعتراض‌شان را بلند كردند و بازار بيانيه‌ها و نامه‌هاي گلايه‌آميز و انصراف‌ها نيز داغ شد. با اين همه در چنين فضاي وهم‌‌آلودي، بودند كساني كه به ناحق به ديده نشدن فيلم‌شان توسط هيات داوران معترض شدند و از همين رو تشخيص سره از ناسره كمي دشوار شد. اين فضاي ملتهب فرصت مناسبي براي ماهيگيري برخي سينماگران از آب گل آلود به وجود آورد. برخي مانند رامبد جوان به اظهارنظر درباره فيلم خودشان بسنده كردند. اين كارگردان كه فيلمش در 9 رشته جشنواره نامزد دريافت سيمرغ شده بود، از نبود نام نگار جواهريان در ميان نامزدهاي بهترين بازيگر زن متعجب بود: «به شخصه خودم هم اين موضوع را باورنكرده‌ام. نمي‌دانم چه اتفاقي افتاد كه نگار جواهريان كانديداي نقش اول زن نشده است، زيرا اين نقش و اين بازي كه از نگار ديديم كاملا متفاوت و ويژه بود. زماني كه شنيدم نگار براي اين فيلم كانديدا نشده است، دهانم باز ماند و نتوانستم اين موضوع را هضم كنم. اگر بخش‌هاي ديگر فيلم كانديدا نمي‌شدند تا اين حد تعجب نمي‌كردم.»
برخي هم مانند نيكي كريمي پيش از شروع مراسم اختتاميه، در دفاع از فيلمسازان جوان و قديمي و آنهايي كه زحمات‌شان كمتر ديده شد، نامه نوشتند و حرف زدن از آثار خودشان را به زمان ديگري موكول كردند. لابه‌لاي اين اعتراض‌هاي ريز و درشت، علي نوري‌اسكويي، كارگردان تنها انيميشن حاضر در بخش مسابقه جشنواره فيلم فجر، از نامزد نشدن اثرش در هيچ يك از بخش‌هاي جشنواره گلايه كرد. او در نامه‌اي از همكاراني كه در ساخت انيميشن «رهايي از بهشت» او را همراهي كردند، عذرخواهي كرد: «اينجا ايران است و همه‌چيزمان بايد به همه‌چيزمان بيايد! اينجا جايي است كه بيش از شصت دقيقه موسيقي پر حجم يك فيلم ديده نمي‌شود اما موسيقي تيتراژ يك فيلم... اينجا بيش از هفتاد دقيقه جلوه‌هاي ويژه بصري در يك فيلم ديده نمي‌شود اما... اينجا نمي‌دانند صداي يك فيلم سينمايي انيميشن از هيچ ساخته مي‌شود. راستي اينجا شايد اصلا فيلم انيميشن نگاه نمي‌كنند. يعني فيلم ما را ديده‌اند؟»
دفاع هيات داوران از عملكردشان
با اين حجم اعتراضات كه البته از دقايق اوليه اعلام نامزدهاي جشنواره سي و پنجم فيلم فجر آغاز شده بود، هيات داوران بعد از گذشت دو روز تصميم گرفت در بيانيه‌اي از عملكرد و انتخاب‌هايش دفاع كند. در بخشي از اين بيانيه دوازده بندي، به اعتراض فيلمسازاني چون منير قيدي كارگردان «ويلايي‌ها» كه از حضور در رقابت جشنواره كناره‌گيري كرد، پاسخ داده شد: «پر روشن است كه با اقبال جوانان هنرمند و صاحب‌ذوق و حضور مغتنم آنان در عرصه سينماي ملي، ضمن احترام به بزرگان سينما و سعه‌صدري كه در آنان سراغ است، انتظار داشته باشيم كه جوانان مايلند بيشتر «ديده» شوند. جوان با ويژگي آرمان‌طلبي و زياده‌خواهي، ميل به خودنمايي و بالندگي دارد، بر اين نكته واقف بوديم و نسبت به چنين شور و تمايلي كه لازمه رقابت و عنصر محركه رشد سينماي ايران توسط جوانان است احترام تمام داشته‌ايم و داريم. اما تمايل به زياده خواهي و حضور نامزد در تمام رشته‌هاي سينمايي به بهاي حذف ديگران امري عقلاني و عادلانه نيست و ما نيز چنين نكرديم.» محمدمهدي دادگو، محمدرضا تخت‌كشيان، شهرام اسدي، محمدرضا هنرمند، اكبر نبوي، ايرج رامين‌فر و رويا نونهالي در پايان اين بيانيه با ابراز نگراني از هياهوي ايجاد شده بعد از اعلام نامزدهاي اين دوره از جشنواره، اعلام كردند: «اگر كماكان سنت رايج كنوني اعتراض و هياهو ادامه يابد، ديگر اهل هنر و فرهنگ و سينما امر داوري را نپذيرند و داوري از حوزه سينما خارج و به ديگران سپرده شود.»
آنها براي جمع‌بندي نهايي آراي خود از نخستين ساعات روز پنجشنبه تا چند دقيقه مانده به برگزاري اختتاميه جشنواره، تشكيل جلسه دادند. با وجود درز اخبار غيررسمي از برندگان سيمرغ بلورين چهار رشته بازيگري، گمان مي‌رفت جلسه نهايي هيات داوران، به جابه‌جايي برخي آرا منجر شود. اتفاقي كه علي معلم پيش از اين در برنامه «هفت» بر آن تاكيد كرده بود كه بارها تغيير آرا را حتي در زمان برگزاري اختتاميه، شاهد بوده است. از همين رو، در آيين اختتاميه پاي هادي حجازي‌فر به عنوان برنده سيمرغ بلورين بهترين بازيگر مكمل مرد به روي سن باز نشد و هيات داوران اين جايزه را به نويد محمدزاده اهدا كرد. همچنين در اقدامي بي‌سابقه، سيمرغ بلورين بهترين بازيگر نقش اول زن نيز ميان ليلا حاتمي براي بازي در «رگ خواب» و مريلا زارعي به پاس حضور در «زير سقف دودي» تقسيم شد. سيمرغي كه به اذعان بسياري از منتقدان و سينماگران بايد به تنهايي بر شانه حاتمي مي‌نشست. حواشي اختتاميه اما به همين جا ختم نشد. در اين مراسم محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه و علي ربيعي وزير تعاون، كار و رفاه اجتماعي با حضور در مركز همايش‌هاي برج ميلاد، حمايت‌شان را از سيدرضا صالحي‌اميري وزير فرهنگ و ارشاد اعلام كردند و برخلاف وزير ارشاد تا پايان مراسم در سالن حضور داشتند.
حمايت برندگان سيمرغ از جشنواره فجر
همچنين برخي برگزيدگان جشنواره بعد از دريافت سيمرغ، از هيات داوران در مقابل اعتراضات قدرداني كردند. نويد محمدزاده نخستين كسي بود كه روي سن از همكارانش درخواست كرد به انتخاب و نظر داوران جشنواره احترام بگذارند. او كه همچنان از نگرفتن سيمرغ بلورين بهترين بازيگر نقش اول مرد براي فيلم «عصباني نيستم» گلايه دارد، با اشاره به سيمرغي كه از جشنواره فجر طلبكار است، گفت بنا دارد حالا حالاها روي سن اين جشن سينمايي حاضر شود: «عقبه سينما (هيات داوران) اينجا هستند، به آنها احترام بگذاريد. اين جايزه مهم است و ديوار اين خانه از طلاست.» عليرضا داوودنژاد، برنده سيمرغ بلورين ويژه هيات داوران براي كارگرداني «فراري» نيز بعد از دريافت جايزه خود بيش از هر چيز برنامه سينمايي «هفت» و عملكرد بهروز افخمي و صدا‌و‌سيما را مورد انتقاد قرار داد: «اينجا سوالي وجود دارد كه چرا رسانه ملي درباره جشنواره و شور و حالي كه جوان‌ها دارند به جاي حمايت، جو را متشنج مي‌كند؟! اين سوال، يك جواب ساده دارد. وقتي رسانه ملي فيلم‌هاي ما را نمي‌خرد و غرق در فيلم‌هاي هاليوودي است، چطور انتظار داريد كه از ما حمايت كند؟! اگر حمايت كند، مي‌گويند پس چرا فيلم‌هاي‌شان را پخش نمي‌كند؟! اين را در اين شرايط طبيعي بدانيد كه همين رسانه ملي اگر برنامه‌اي بگذارد، بايد توهين و سركوب سينماي ايران باشد اما اميدوارم اين موضع خصمانه به پايان برسد. » ماجراي تاختن به برنامه «هفت» به اينجا ختم نشد. وحيد جليلوند كه براي دريافت سيمرغ بلورين بهترين كارگرداني روي سن حاضر شده بود، سعي كرد فضاي متشنج اين روزهاي سينما را كمي آرام كند: « هفت، افخمي، فراستي تمام تلاش خود را كرديد كه ما با هم قهر كنيم! ولي من، محمدحسين مهدويان و ابراهيم ايرج‌زاد (كارگردانان دو فيلم ماجراي نيمروز و تابستان داغ) را دوست دارم. براي پوران درخشنده تا كمر خم مي‌شوم. رامبد جوان عاشقتم. ما همه همديگر را دوست داريم.»
اما «ماجراي نيمروز» فاتح سيمرغ‌هاي جشنواره فيلم فجر بود. تازه‌ترين اثر مهدويان كه اين روزها دستاويز بسياري از نقدهاي وارد شده به جشنواره فيلم فجر شده و بهروز افخمي هيات داوران را بيش از هر چيز به بي‌توجهي به اين فيلم، متهم كرده است، توانست چهار سيمرغ بلورين جشنواره سي و پنجم را از آن خود كند. اين فيلم در بخش طراحي صحنه و لباس، بهترين فيلم، بهترين فيلم از نگاه ملي و بهترين فيلم از نگاه تماشاگران برگزيده شد. سيدمحمود رضوي، تهيه‌كننده «ماجراي نيمروز» سه بار روي سن حاضر شد و ترجيح داد گروه خود را در اين موفقيت سهيم كند. مهدويان، كارگردان فيلم كه پيش از اين با دو واكنش اعتراض و در نهايت احترام خود را نسبت به نظر هيات داوران جشنواره اعلام كرده بود، توجه چنداني به هفت عضو هيات داوران روي سن نكرد. او كه براي دريافت سيمرغ بلورين بهترين فيلم از نگاه تماشاگران رضوي را تا سن همراهي كرد پشت تريبون قرار گرفت و گفت: «مهم‌ترين جايزه امشب را ما گرفتيم.» در اين ميان رضوي هم جايزه بهترين فيلم جشنواره را مديون تدبير حجت‌الله ايوبي، رييس سازمان سينمايي دانست: «آقاي ايوبي تدبير كرد كه ما همچنان اميد داشته باشيم.»
«هفت» آتش معترضان را تندتر كرد
اما حواشي اختتاميه جشنواره فيلم فجر به اين چند اظهارنظر ختم نشد. هيات داوران اين دوره از جشنواره تصميم گرفتند به منير قيدي كه پيش از اين با نامه‌اي تند و تيز از رقابت در جشنواره انصراف داده بود، جايزه‌اي تحت عنوان استعداد درخشان براي فيلم اول اهدا كند. البته كه اين كارگردان در سالن حاضر نبود و بعد از مراسم اختتاميه روي آنتن برنامه «هفت» از جابه‌جايي جايزه بهترين فيلم از نگاه ملي خبر داد: «طبيعي است كه من اين جايزه خلق‌الساعه را نمي‌پذيرم و طبيعي است تهيه‌كننده من نيز جايزه ملي‌اي كه قرار بود به ما بدهند را نپذيرفتند! نمي‌توان يك جايزه ملي باشد، اما كارگرداني، طراحي صحنه و فيلمش بي‌ارزش باشد. اينها چگونه تشخيص دادند فيلمنامه فيلمي كه خود بد است، خوب است؟ انتخاب‌ها بايد معياري داشته باشد.» اين ادعاي منير قيدي جمعه 22 بهمن ماه از سوي دبيرخانه جشنواره فيلم فجر رد شد: «گفته‌هاي كارگردان فيلم سينمايي «ويلايي‌ها» در برنامه سينمايي هفت مبني بر اينكه اين فيلم به عنوان فيلم ملي انتخاب شده بود صحت ندارد. حجت‌الله ايوبي رييس محترم جشنواره و محمد حيدري دبير سي و پنجمين جشنواره فيلم فجر پس از جمع‌بندي آراي هيات محترم داوران در ساعت 17 روز پنجشنبه 21 بهمن‌ماه فيلم «ماجراي نيمروز» به تهيه‌كنندگي سيدمحمود رضوي را به عنوان فيلم نگاه ملي انتخاب كرده و هرگونه تماس و گفت‌وگو با تهيه‌كننده و كارگردان ديگري كذب و اين گفته‌ها تنها ناشي از حاشيه‌هاي بعد از برگزاري جشنواره فيلم فجر است.»
علاوه بر قيدي، سياوش حقيقي تهيه‌كننده «مادري»، سيروس الوند كارگردان سينما، محمدرضا شفاه تهيه‌كننده «بيست و يك روز بعد»، شاهرخ دولكو منتقد سينما و سهراب پورناظري آهنگساز فيلم «رگ خواب» روي آنتن آمدند و انتقادات خود را نسبت به نامزدها و جوايز اين دوره از جشنواره فجر بيان كردند. پيش از اين نيز مسعود سلامي و محسن نصرالهي با انصراف از نامزدي در جشنواره فجر، محسن قرايي، كارگردان، باران كوثري بازيگر «سد معبر» براي ناديده گرفتن بازي حامد بهداد در اين فيلم، منوچهر هادي كارگردان، «كارگر ساده نيازمنديم» و انجمن طراحان، مديران و دستياران جلوه‌هاي ويژه ميداني اعتراض خود را نسبت به چيدمان نامزدهاي جشنواره فيلم فجر ابراز كرده بودند. اما برنامه سينمايي «هفت» كه پنجشنبه شب، بي‌شباهت به لشگركشي سينمايي نبود، پاسخ منتقدان خود را با همان ادبيات منحصر به فرد داد. افخمي با تاكيد بر اينكه با وجود پيگيري‌ها و وعده‌ها، هيچ يك از داوران حاضر به شركت در برنامه نشدند، اسم وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي را نيز به زبان آورد و صالحي اميري را به پرونده‌سازي براي سازندگان اين برنامه متهم كرد. البته افخمي پيش‌تر در برنامه چهارشنبه شب خود مقابل ايوبي از او خواست استعفا دهد و جشنواره سينمايي فجر را به رويدادي سياسي تبديل كرد. صحبت‌هاي او با رييس سازمان سينمايي به جدل كشيده شد و بخشي از اين جدل به خاطر موضع تند ايوبي نسبت به برنامه «هفت» بود. رييس سازمان سينمايي بيش از هر چيز از اظهارنظر افخمي درباره دو تابعيتي بودن برخي داوران اين دوره از جشنواره دلخور بود. مساله‌اي كه در يكي از قسمت‌هاي اين برنامه عنوان شد و در ادامه افخمي نقدهاي ديگران را به حاشيه برد و ترجيح داد بر حرف بي‌پايه و اساس خود پافشاري كند. مجري هفت در شب‌هاي اخير با وجود تذكر از سوي منتقدان واقعي اين دوره از جشنواره، حرف خود را درباره دوتابعيتي بودن داوران و ناديده گرفتن فيلم «ماجراي نيمروز» از ترس سازمان مجاهدين تكرار كرد. ايوبي اما جواب افخمي را اين گونه داد: «شما داوران را متهم كرديد كه به دليل دوتابعيتي و ترس از منافقين به فيلمي راي نمي‌دهند. اين تهمت را چگونه مي‌خواهيد جبران كنيد؟ شما منافقين، اين انسان‌هاي حقير را چنان بزرگ كرديد. اين جمله ترسناك است. ديگران مي‌شنوند و اين بد است. شما با اين جمله، كل سينما را مي‌زنيد. ما بايد مراعات كنيم. چه بسيار كساني كه دوتابعيتي هستند اما دلبستگي به اين كشور ندارند. من در فرانسه چندين سال دانشجو بودم و خيلي از انجمن اسلامي فرانسه را تاسيس كردم. واقعا منافقين در مركزشان كه فرانسه است هيچ نيستند. به نظرم شما خيلي ترسو هستيد. ما به هيچ‌وجه داوران دوتابعيتي نداريم. »
در ميان هجوم انتقادات به برنامه «هفت» و نحوه داوري جشنواره سي و پنجم فيلم فجر، برخي سينماگران سعي كردند ميانه را بگيرند و همكاران خود را به پذيرش آراي هيات داوران و دوري از تشنج و دودستگي تشويق كنند. مهناز افشار يكي از بازيگراني بود كه در اينستاگرام خود با تبريك به همه برندگان سيمرغ بلورين، از تحريمي سخت گفت كه توسط خود مردم اتفاق مي‌افتد: «با احترام به همه نظرات دوستان و همكارانم اعتقاد دارم سرزمين من زخم‌خورده تحريم است پس خودمان، خودمان را تحريم نكنيم و نقص‌ها و ايرادات را با حضور داشتن بيان كنيم.» همچنين امين تارخ به نمايندگي از شوراي مركزي انجمن بازيگران سينماي ايران از عملكرد هيات داوران دفاع كرد: «چه نشانه و اتفاق خوبي، داوران حرفه‌اي و منصف ما، با انتخاب پنج بازيگر، نشان دادند كه ريزبينند و باشرف، همه پخته‌تر و مستقل‌تر از آنند كه به نظرات مريض اين و آن بينديشند، پس پاي گزينش خويش ايستادند و شهامتي لازم را در ابرازنظر اعلام كردند.»
آنچه در جشنواره سي و پنجم فيلم فجر اتفاق افتاد، مويد يك مساله است. مساله‌اي كه جامعه فرهنگي ما بيش از ديگر بخش‌ها در سال‌هاي اخير از آن لطمه خورده است؛ بيگانگي اهالي فرهنگ و هنر با نقد، در اين دوره از جشنواره توامان دامن مديران فرهنگي و سينماگران را گرفت. نقدي كه اگرچه بيان شد اما در ادامه راه با استراتژي به بيراهه رفت و به حاشيه كشيده شد. حالا در آستانه سال جديد سينماي ايران، بايد آرزو كنيم دو دستگي ايجاد شده در اين عرصه، كوتاه‌مدت باشد و سودجويان در جشنواره سي‌و ششم فيلم فجر شمشيرهاي‌شان را از همين حالا غلاف كنند. ما هنوز فاصله كمي با پذيرش و هدايت نقد داريم و كاش بتوانيم تحمل نقد را بيش از سينما جدي بگيريم.
سيمرغ‌هاي جشنواره سي‌وپنجم فيلم فجر
بهترين دستاورد فني: سيدوحيد حسيني براي مستند «بزم رزم»
بهترين كارگرداني مستند: ياسر خير براي «آهستگي»
بهترين فيلم مستند: حسام اسلامي براي فيلم مستند «متهمان دايره بيستم»
بهترين عكس فيلم: اميرحسين شجاعي براي فيلم «رگ خواب»
بهترين چهره‌پردازي: ايمان اميدواري براي «زير سقف دودي»
بهترين جلوه‌هاي ويژه بصري: محمد قاسمي براي «ويلايي‌ها»
بهترين جلوه‌هاي ويژه ميداني: آرش آقابيگ براي «خفگي»، «رگ خواب» و «يك روز بخصوص»
بهترين طراحي صحنه و لباس: بهزاد جعفري طادي براي «ماجراي نيمروز»
بهترين صدابرداري: پرويز آبنار براي فيلم «فراري»
بهترين صداگذاري: عليرضا علويان براي «بدون تاريخ، بدون امضا»
بهترين موسيقي متن: كريستف رضايي براي «نگار»
بهترين تدوين: سهراب خسروي براي «تابستان داغ»
بهترين فيلمبرداري: هومن بهمنش براي «تابستان داغ»
بهترين بازيگر مكمل زن: ثريا قاسمي براي «ويلايي‌ها»
بهترين بازيگر مكمل مرد: نويد محمدزاده براي «بدون تاريخ، بدون امضا»
بهترين بازيگر نقش اول مرد: محسن تنابنده براي «فراري»
بهترين بازيگر نقش اول زن: مريلا زارعي براي «زير سقف دودي» و ليلا حاتمي براي «رگ خواب»
جايزه ويژه استعداد درخشان: منير قيدي براي «ويلايي‌ها»
بهترين فيلمنامه: كامبوزيا پرتويي براي «فراري»
بهترين كارگرداني: وحيد جليلوند براي «بدون تاريخ، بدون امضا»
بهترين فيلم: سيدمحمود رضوي براي «ماجراي نيمروز»
جايزه ويژه هيات داوران: عليرضا داوودنژاد براي «فراري»
سيمرغ زرين بهترين فيلم از نگاه ملي: سيدمحمود رضوي براي «ماجراي نيمروز»
بهترين فيلم از نگاه تماشاگران: سيدمحمود رضوي براي «ماجراي نيمروز»