رجب طيب اردوغان
تور خليج فارس خود را آغاز كرد
درجست‌وجوي شريكي براي تمام فصول
سارا معصومي
يا به مهماني مي‌رود يا ميزبان است؛ رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه روزهاي پررفت و آمدي را در حوزه سياست خارجي مي‌گذراند. زنجيره‌اي از رفت و آمدها ميان آنكارا و ديگر كشورها به راه افتاده است. ماه گذشته ميلادي بود كه وي سفري چهار‌روزه به چندكشور حوزه آفريقاي جنوبي و منطقه شرقي داشت. پس از آن به آنكارا كه بازگشت ميزبان خانم ترزا مي، نخست وزير بريتانيا بود. ترزا مي‌با سفر به تركيه به نخستين مقام عاليرتبه اروپايي بدل شد كه پس از كودتاي نافرجام تركيه در جولاي 2016 به اين كشور سفر كرد. پس از آن نيز آنگلا مركل، صدراعظم آلمان راهي آنكارا شد و با رييس‌جمهور كشور ميزبان ديدار و رايزني‌هاي گسترده‌اي داشت. در همين چندروز پرخبر براي تركيه، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه موافقت خود را با توافق گازي ميان مسكو و آنكارا براي انتقال انرژي از روسيه به اروپا از كانال خاك تركيه اعلام كرد. همزمان وزير توريسم و فرهنگ تركيه نيز به اسراييل سفر كرد كه اين سفر نخستين سفر يك مقام عاليرتبه در كابينه اردوغان به اسراييل پس از عادي‌سازي رابطه آنكارا و تل آويو بود. پس از آن تماس تلفني رييس‌جمهور امريكا با رجب طيب اردوغان صورت گرفت و فرداي اين تماس تلفني رييس سازمان سيا، مايك پمپئو به عنوان نخستين مقام امريكايي دولت جديد راهي تركيه شد. روز گذشته نيز رييس‌جمهور تركيه در حالي كه اصلاحات داخلي به نفع قبضه قدرت در دستان خود را پيش مي‌برد راهي سه كشور بحرين، عربستان سعودي و قطر شد. سفري كه به تور خليج فارس رييس‌جمهور تركيه شهرت يافته است. آنكارا از سياست‌هاي دولت باراك اوباما، رييس‌جمهور سابق امريكا در قبال مسائل مدنظر آنكارا در منطقه مانند سوريه به ستوه آمده بود و اكنون به فرصت‌هاي جديدي فكر مي‌كند كه مي‌تواند در سايه دولت دونالد ترامپ به آنها دست پيدا كند. پمپئو پس از تركيه راهي عربستان سعودي شد و به نظر مي‌رسد كه اردوغان در تور فعلي خود به سه كشور حوزه خليج فارس به دنبال تبادل نظر با آنها درباره فرصت‌ها و چالش‌هاي همكاري با دولت نوپاي ترامپ خواهد بود.
تعميق رابطه سياسي، بهبود رابطه اقتصادي
رابطه سياسي، مراوده‌هاي اقتصادي و پرونده‌هاي مشترك منطقه‌اي در زمره سوژه‌هايي هستند كه اردوغان در منامه، رياض و دوحه درباره آنها گفت‌وگو خواهد كرد. كشورهاي قطر و عربستان در شرايطي در اين تور قرار گرفته‌اند كه آنكارا، رياض و دوحه در شش سال گذشته در قبال پرونده سوريه مواضع كم و بيش يكساني را اتخاذ كرده‌اند و تركيه در حال حاضر يكي از سه ضلع مثلث با همراهي ايران و روسيه است كه تلاش مي‌كنند پرونده سوريه را از كانال‌هاي مذاكراتي در آستانه به ژنو برسانند و البته تمام اين اتفاق‌ها بايد در سايه سر سلامت آتش‌بس رخ بدهد. يك رسانه روسي درباره سوژه‌هاي روي ميز مذاكره در اين تور منطقه‌اي اردوغان مي‌نويسد: جلب حمايت از موضع آنكارا در سوريه، توضيح تحولات در حوزه سياست داخلي پس از كودتاي نافرجام، جلب حمايت‌هاي اقتصادي كشورهاي خليج فارس و تعريف راهكارهايي جديد براي رونق بخشيدن دوباره به اقتصاد تركيه در زمره محورهاي رايزني‌هاي ترك‌ها با رهبران بحرين، عربستان و قطر است. تركيه در حال بازتعريف رابطه خود با كشورهاي شوراي همكاري به عنوان رابطه‌اي راهبردي و استراتژيك است. ايران يكي ديگر از سوژه‌هايي است كه بي‌شك در رايزني‌هاي پشت پرده اردوغان با رهبران بحرين، قطر و عربستان سعودي جاي محفوظي دارد. منامه و تهران از زمان سركوب اكثريت شيعه در اين كشور در جريان خيزش‌هاي مردمي سال 2011 رابطه پرتلاطمي با هم دارند و عربستان نيز از بيش از يك سال پيش رابطه ديپلماتيك خود با تهران را قطع كرده است. اخيرا وزير امور خارجه كويت با سفر به تهران نامه‌اي را از امير كويت به دست حسن روحاني، رييس‌جمهور ايران رسانده است كه گفته مي‌شود در آن به گفت‌وگوهاي تهران و شوراي همكاري خليج فارس اشاره شده بود. تركيه با ايران در رايزني‌ها درباره سوريه همراه است و سياست مبهمي را در قبال رابطه همزمان با تهران و رياض در پيش گرفته است. همزمان با سفر اردوغان به رياض، خبرگزاري آناتولي گفت‌وگويي با سفير تازه نفس عربستان در آنكارا داشت. وليد عبدالكريم الخرجي در اين گفت‌وگو تاكيد مي‌كند كه عربستان و تركيه دو بازيگر موثر منطقه‌اي با وزن قابل توجه هستند كه به دنبال توسعه رابطه دوجانبه در تمام حوزه‌ها هستند. وي در اين باره مي‌گويد: رهبران سعودي و تركيه براي مهاركردن تنش‌ها در منطقه خاورميانه با يكديگر همكاري مي‌كنند. آنكارا و رياض درباره مسائل مختلف منطقه‌اي به خصوص جنگ در سوريه و ناآرامي‌ها در عراق ديدگاه‌هاي مشابهي دارند. با توجه به اينكه يكي از جنبه‌هاي مهم سفر اردوغان به رياض اقتصادي است، سفير عربستان در آنكارا در اين باره مي‌گويد: سطح رابطه تجاري ميان دو طرف به 5 ميليارد دلار رسيده است و تعداد توريست‌هاي سعودي كه به تركيه سفر مي‌كنند رشد فاحشي يافته و به 250 هزارنفر در سال رسيده است. رابطه تجاري و اقتصادي ميان دو طرف از زمان امضاي توافقنامه همكاري‌هاي مشترك در سال 1973 هر سال سير صعودي خود را طي كرده است. سفير عربستان در آنكارا كه به تازگي به اين عنوان منصوب شده است همچنين مي‌گويد كه سفر ملك سلمان پادشاه سعودي به تركيه فصل جديدي در رابطه دو كشور گشوده است. سال گذشته ميلادي بود كه آنكارا و رياض چهارتوافقنامه در حوزه‌هاي فرهنگي و همچنين همكاري‌هاي رسانه‌اي با هم امضا كردند. سفر محمد بن نايف، وليعهد سعودي به آنكارا در سال 2016 نيز از اهميت فوق‌العاده‌اي در توسعه و تعميق رابطه دوجانبه برخوردار بود. يك هفته قبل از راهي شدن اردوغان به رياض، نخستين شوراي همكاري ميان دو كشور در آنكارا و با حضور عادل الجبير، وزير امور خارجه عربستان شكل گرفته بود. در قالب جلسات اين كميسيون دو طرف قرار است با هم درباره راه‌هاي توسعه رابطه دوجانبه چه از حيث اقتصادي چه امنيتي و چه سياسي رايزني كنند. سفير عربستان در آنكارا در اين باره مي‌گويد: اين شورا بر توسعه رابطه تجاري ايران و تركيه متمركز شده است و مساله تازه در اين رابطه تمايل دو طرف به توسعه رابطه در حوزه انرژي است. سعودي از حيث انرژي جايگاه و ظرفيت ويژه‌اي دارد و همزمان تركيه نيز به دليل موقعيت جغرافيايي استراتژيك مي‌تواند واسطه خوبي براي استفاده بهينه از اين ظرفيت سعودي باشد. همكاري‌هاي نظامي نيز اخيرا پاي خود را به رابطه دوجانبه تركيه و عربستان بازكرده است. اين دو كشور در سال 2016 ميلادي چهارمانور مشترك نظامي برگزار كردند. سفير عربستان در آنكارا با توجه به سفر اخير وزير دفاع تركيه به رياض مي‌گويد: تركيه و عربستان تلاش مي‌كنند برحجم همكاري‌هاي نظامي و دفاعي بيفزايند. اين ديدارها نشان مي‌دهد كه دو كشور تمايل زيادي به همكاري در حوزه‌هاي امنيتي و برقراري ثبات در منطقه دارند.
يكي از مسائلي كه به نظر مي‌رسد در جريان سفر اردوغان به سه كشور حوزه خليج فارس مطرح شود مساله وضعيت تجارت آزاد ميان تركيه و كشورهاي شوراي همكاري است. نسخه‌اي كه تركيه اعتقاد دارد مي‌تواند به توسعه منطقه‌اي منتهي شود و همچنين بابي را براي سرمايه‌گذاري‌هاي عربي در تركيه باز كند. سرمايه‌گذاري‌هاي كشورهاي شوراي همكاري در تركيه كه مي‌تواند خريد مستقلات در اين كشور را هم شامل شود مي‌تواند تاثير بسزايي براي وضعيت اقتصادي تركيه بگذارد. درحال حاضر تركيه به پول‌هايي كه قابل واريز به بازاراين كشور از سوي كشورهاي حاشيه خليج فارس است به عنوان جايگزيني براي سرمايه‌گذاري‌هاي غرب نگاه مي‌كند.
رياض و آنكارا در تقلاي رابطه استراتژيك
صبح روز گذشته مولود چاووش اوغلو، وزير امورخارجه تركيه در حالي در توييتر خود خبر سفر به همراه رييس‌جمهور به بحرين، عربستان و قطر را منتشر كرد كه تركيه تلاش وسيعي را براي نزديكي راهبردي به عربستان آغاز كرده است. در اين ميان مولود چاووش اوغلو بيش از ساير چهره‌هاي ترك به سمت عربستان سعودي گرايش پيدا كرده و حتي در جمله‌بندي‌هاي خود درباره رابطه آنكارا و رياض هم تلاش مي‌كند كه واژه‌هاي سنگين و پرمعنايي را براي تعريف اين رابطه به كار ببرد. چهارشنبه هفته گذشته در جريان سفر عادل الجبير به آنكارا، چاووش اوغلو تاكيد كرد كه امنيت و ثبات تركيه امنيت و ثبات شوراي همكاري خليج فارس است و برعكس اين معادله نيز دررابطه آنكارا با كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس برقرار است. چاووش اوغلو حتي در بخش‌هايي از اين كنفرانس خبري ادعا كرد كه آنكارا و رياض در پرونده‌هاي مهم منطقه‌اي مانند سوريه، ايران، يمن و مبارزه با تروريسم نگاه نزديك به هم دارند. در حالي كه عربستان سعودي مدتي است نقش واضح و مبرهني در مساله سوريه ايفا نمي‌كند اما تركيه هم در حوزه برقراري آتش‌بس و هم در مساله مذاكرات آستانه نقش ضامن شبه نظاميان مخالف بشار اسد را بازي مي‌كند. چاووش اوغلو اخيرا تاكيد كرده است كه رياض و آنكارا مي‌توانند با همكاري با گروه‌هاي مخالف ميانه رو در سوريه ساير مناطق در سيطره داعش را آزاد كنند.
تركيه نيازمند حمايت عربستان در سوريه
به نظر مي‌رسد كه سوريه يكي از اصلي‌ترين سوژه‌هاي روي ميز مذاكرات اردوغان با مقام‌هاي سعودي به خصوص ملك سلمان باشد. شبه نظاميان مخالف اسد به همراه تركيه در حال تلاش براي آزادسازي شهر الباب در شمال شرقي حلب از دستان داعش هستند و اين در حالي است كه ارتش سوريه نيز از جنوب عمليات‌هاي خود عليه داعش در اين منطقه را پيش مي‌برد. از سوي ديگر آتش‌بس نيز هرچند پرفراز و فرود در سوريه برقرار است و مذاكرات آستانه نيز در دو سطح متفاوت اما در دو نوبت تا به امروز با محوريت مساله سوريه برگزار شده است. تركيه يك عضو اصلي در اين رايزني‌هاست و به همين دليل به اعلام حمايت متحدان سياست‌هاي خود در سوريه يعني عربستان و قطر از سياست‌هاي اخيرش نياز مبرم دارد. نگاه سعودي و قطر درباره تحولات اخير پرونده سوريه از اهميت فوق‌العاده‌اي براي تركيه برخوردار است چرا كه عربستان بر بخش‌هايي از جريان معارضه تسلط دارد. هرچند كه عربستان از گعده كشورهاي مذاكره‌كننده در آستانه بيرون مانده است اما جلسات معارضه در رياض به شكل مرتب ادامه دارد و محمد علوش كه سخنگويي جريان معارضه در نشست آستانه را بر عهده داشت نيز ارتباط‌هاي نزديكي با رياض داشته و دارد.
مساله ديگر اين است كه منافع تركيه در منطقه خليج فارس درچندسال اخير تعميق بيشتري پيدا كرده است. تركيه هم انگيزه‌هاي سياسي و هم منافع اقتصادي در پشت پرده رابطه با كشورهاي عضو شوراي همكاري دارد. علاوه بر مسائل سياسي به نظر مي‌رسد كه مسائل اقتصادي هم سهم كمي در سياست ورزي‌هاي تركيه در منطقه خاورميانه ندارند. شركت‌هاي سعودي سرمايه‌گذاري‌هاي مهمي در صنعت دفاعي عربستان داشته‌اند و اين در حالي است كه تركيه به دليل مشكلات امنيتي اخير ناشي از عمليات‌هاي تروريستي با مشكلات اقتصادي و كاهش در سطح حضور توريست‌ها روبه رو شده است.
قطر و تركيه دلخوري‌هاي مصر را فراموش مي‌كنند
تعميق رابطه تركيه با عربستان سعودي به معناي نزديك شدن كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس به آنكارا است و اين همان ايده آلي است كه دولت اردوغان در حوزه جذب سرمايه‌هاي خارجي به دنبال تحقق آن است. هفته گذشته بود كه هيات اقتصادي و تجاري از امارات متحده عربي با مقام‌هاي تركيه در آنكارا ديدار كردند. سوژه اين رايزني‌هاي فشرده نيز گسترش رابطه تجاري و اقتصادي ميان دو كشور بود. تركيه و امارات در حالي تلاش مي‌كنند به هم نزديك شوند كه رابطه اين دو كشور از زمان كودتاي نظامي در مصر در سال 2013 ميلادي و كنار رفتن دولت اخوان المسلمين تيره و تار شده بود. بسياري از تحليلگران مسائل منطقه‌اي مي‌گويند كه رابطه تركيه و عربستان سعودي در سايه دولت ملك سلمان در تركيه گسترش شاياني پيدا كرده و دليل آن هم دوستي قديمي پادشاه سعودي با رييس‌جمهور تركيه است. برخي منابع نزديك به آنكارا مي‌گويند كه اردوغان و ملك سلمان عمدتا با هم تلفني صحبت مي‌كنند و ديدگاه‌هاي شخصي آنها در بسياري از مسائل منطقه‌اي به هم شباهت شاياني دارد.
قطر در حالي به سومين و آخرين مقصد اردوغان در اين تور خليج فارس بدل شده است كه رفت و آمدها ميان دوحه و آنكارا در فاصله زماني بسيار نزديك به هم صورت مي‌گيرد. شيخ تميم بن احمد آل ثاني تقريبا ماهي يك بار به تركيه رفت و آمد دارد و در اين ديدارها با مقام‌هاي عاليرتبه تركيه در مشورت كامل و مداوم قرار دارد. هر روز بر حجم قراردادها و توافق‌هاي ميان تركيه و قطر افزوده مي‌شود و همين مسائل نشان مي‌دهد كه شراكت راهبردي ميان دو كشور تاچه اندازه در حوزه‌هاي مختلف جدا از مسائل سياسي رشد پيدا كرده است. قطر يكي از نخستين كشورهايي بود كه در نخستين ساعات شكل‌گيري كودتاي نظامي در تركيه در جولاي سال 2016 از دولت اردوغان حمايت كرد و اين در حالي بود كه بسياري از اروپايي‌هاي هم عضو تركيه در ناتو ترجيح دادند با فاصله اين كودتا را محكوم كنند. از سوي ديگر درحالي كه واشنگتن همچنان از استرداد فتح‌الله گولن، روحاني در تبعيد خودخواسته در خاك امريكا به تركيه سرباز مي‌زند، شوراي همكاري خليج فارس نخستين نهاد بين‌المللي بود كه جنبش گولن را به عنوان سازماني تروريستي شناخت. غيبت مدارس متعلق به جريان گولن در كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس براي اردوغان از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار است.