يادي از هانري رولن
و خدمات او در دادگاه لاهه
محمود فاضلي
در سال 1331 درست زماني كه پرونده شكايت شركت نفت ايران و انگليس در ديوان بين‌المللي دادگستري در لاهه مطرح شد، دولت ايران براي اعاده حيثيت خود سراغ وكلايي رفت كه مي‌توانستند از پرونده ايران دفاع كنند. گزينه اول پروفسور «ژرژ سل» بود كه در فرانسه حقوق بين‌الملل تدريس مي‌كرد و استاد دكتر مصدق نيز بود، اما او اين پرونده را نپذيرفت. حسين مكي معتقد است «فشار دولت فرانسه باعث انصراف سل بود.» حسين نواب، سفير ايران در هلند سراغ يك حقوقدان سرشناس ديگر به به نام پروفسور «هانري رولن» رفت كه رولن با خشنودي مسووليت پرونده را پذيرفت. او در 11 خرداد 1331 رسما به عنوان مشاور حقوقي ايران در دادگاه لاهه انتخاب شد.
پروفسور رولن لايحه و دفاع ايران را آماده كرد و در دادگاهي كه تا دوم تير‌ماه همين سال طول كشيد، استدلالات خود را چنان مطرح كرد كه توانست دادگاه بين‌المللي را قانع كند كه درخواست انگليس در گرفتن غرامت و بازگرداندن شركت نفت به ايران درست نيست. پروفسور رولن كه وظيفه تهيه لايحه و دفاع از ايران را برعهده داشت. او علاوه برآن، وظيفه تهيه متن سخنراني دكتر مصدق براي ايراد در دادگاه را بر عهده داشت. همچنين حسين نواب سفير ايران در هلند و نصرالله انتظام سفير ايران در امريكا نيز در لاهه و جلسات هيات ايراني شركت داشتند.
به نوشته دكتر محمدعلي موحد به نقل از مهندس حسيبي و دكتر غلامحسين مصدق «دكتر مصدق روي هم رفته از كار همراهان و مشاوران خود راضي نبود و ناخشنودي خود را پنهان نمي‌داشت.» حسيبي در يادداشت مورخ 9 خرداد ماه چنين اشاره مي‌كند: «از گفتارشان بوي اين مي‌آيد كه از كار نكردن عده‌اي ناراضي هستند.» دكتر غلامحسين مصدق نيز از اعضاي هيات ايراني چنين ياد مي‌كند: «بيشتر اعضاي هيات نمايندگي ايران سياهي لشكر بودند به استثناي نواب، صالح و نواب و حسيبي، بقيه دنبال گردش و تفريح و كارهاي خصوصي مي‌رفتند.» (خواب آشفته نفت، دكتر مصدق و نهضت ملي ايران، 429)
در اين ميان نقش پروفسور رولن در نحوه ورود به موضوع و طرح مساله بسيار كارگشا بود. رولن در مقابل نظريه اوليه دكتر مصدق و هيات همراه در خصوص مساله اجباري بودن قرارداد دارسي و قرارداد 1312 كه مصدق قصد داشت آن را عليه انگلستان در دادگاه مطرح كند مصدق را قانع كرد كه ورود به موضوع از اين دريچه به ضرر ايران تمام خواهد شد. به گفته دكتر كريم سنجابي: «او (رولن) به دكتر مصدق گفت ايراد و بحث درباره قرارداد به منزله پذيرفتن صلاحيت و دعوت كردن دادگاه براي رسيدگي به اعتبار يا عدم اعتبار آن است و آن به هيچ‌وجه به صلاح شما نيست و نيازي هم به آن نيست… دكتر مصدق به كلي از آن صرف‌نظر كرد.» (اميدها و نااميدي‌ها ـ117)
در جلسات دادگاه، پروفسور رولن وكيل ايران و سر اريك بكت، وكيل انگلستان بحث‌هاي مفصل حقوقي در اثبات نظرات خود انجام دادند. رولن، دلايل مربوط به عدم صلاحيت ديوان را در رسيدگي به دعاوي انگلستان مطرح كرد و نتيجه گرفت كه تصميم به ملي كردن، امري است مربوط به امور داخلي ايران و بر اين نكته تاكيد كرد كه قرارداد سال 1933م بين دولت ايران و شركت نفت منعقد شده، نه بين دولت انگليس و ايران و رسيدگي به اين موضوع، خارج از صلاحيت ديوان عالي دادگستري بين‌المللي است. براساس منشور ملل متحد و حقوق بين‌الملل، قوانين ملي كردن نفت ايران و رسيدگي به هر اختلافي كه از اجراي آن ناشي شود، در صلاحيت محاكم داخلي ايران است. رولن تاييد كرد كه هيچ دولتي نمي‌تواند به صرف امضاي يك قرارداد تجاري در داخل خاك خود با يك تبعه خارجي، از حق ملي‌كردن كه حقوق حاكميت يك كشور محسوب مي‌شود، محروم شود. آنچه شركت نفت انگليس و ايران مي‌تواند ادعا كند درخواست غرامت عادلانه است و كشور ايران نيز به عنوان يك كشور پشتيبان قانون و عدالت، خود را متعهد به پرداخت غرامت مي‌داند. دادگاه بعد از شنيدن نظرات دو طرف در روز دوم تير به كار خود پايان داد و به طرفين اعلام كرد كه در روزهاي آتي نظر خود را اعلام خواهد كرد.
مصدق و همراهانش روز دوم تير به ايران بازگشتند. مصدق قبل از ترك هلند دستمزد ناچيز رولن را كه 1500 ليره استرلينگ بود به او پرداخت كرد. اين دستمزد با دستمزد 300 هزار فرانكي كه كسي همچون پروفسور ژيدل درخواست كرده بود قابل مقايسه نبود. به همين خاطر مصدق شش تخته قاليچه از هدايايي را كه به هزينه خود تهيه كرده بود به رولن هديه داد.
عصر 30 تير 1331 هنگامي كه خيابان‌هاي تهران، كرمانشاه و… از خون شهداي قيام سي‌تير رنگين شده بودند، مصدق با پايمردي مردم ايران به نخست وزيري بازگشت. خبرگزاري‌ها اعلام داشتند كه ديوان بين‌المللي با رد درخواست دولت انگلستان به نفع ايران راي داده است. استدلالات هيات ايراني كه با راهنمايي‌هاي رولن تهيه و ارايه شدند آن قدر محكم و متين بودند كه حتي قاضي انگليسي ديوان نيز به نفع ايران راي داد.
دو پيروزي در يك روز، نتيجه ايستادگي و پايمردي مردم و رهبران نهضت و دانش پروفسور رولن، حقوقدان برجسته بلژيكي بود. عده‌اي از شهروندان تهراني از طريق حسين مكي از نمايندگان مجلس درخواست كردند تا «به پاس دفاع شجاعانه پروفسور هانري رولن بلژيكي در موضوع دعواي نفت در ديوان دادگستري لاهه از طرف دولت مصدق يكي از خيابان‌هاي تهران به نام نامبرده نامگذاري شود.» كمتر از دو ماه بعد از اعلام راي دادگاه، شهردار تهران خيابان موزه در تهران را به نام خيابان پروفسور رولن نامگذاري كرد و با ارسال تلگرافي اين اقدام را به اطلاع رولن رساند.