چرايي پافشاري اروپا بر برجام
احسان شمس
با روي كار آمدن دولت ترامپ در ايالات متحده امريكا، اين كشور به سرعت در حال از دست دادن شركاي مهم سياسي خود به خصوص در اروپاست. خروج از معاهده زيست محيطي پاريس، نزديكي به مسكو با وجود باقي ماندن بحران اوكراين، برخلاف سياست تحريمي كه اروپا در پيش گرفته بود و كلا تخريب هر آنچه باراك اوباما، سلف ترامپ ساخته است، اين شكاف بين اروپا و ايالات متحده را هر روز عميق‌تر مي‌كند. تا جايي كه آنگلا مركل، صدراعظم آلمان، ترامپ را به عنوان يك رييس‌جمهور، جدي نمي‌گيرد؛ ماكرون با تماس‌هاي مكرر تلفني او را راهنمايي مي‌كند و جو بريتانيا به قدري بر ضد ترامپ بود كه عطاي سفر به لندن را به لقاي آن بخشيد. مهم‌ترين و جديدترين نقطه اختلاف نيز برجام است. اما چرا متحدان ديروز اين گونه با هم درافتاده‌اند و سياست خارجي آنان اين گونه از هم گسسته و فرو پاشيده است؟ در حالي كه ايالات متحده هر روز در انديشه تحريم جديدي است، خبر از انعقاد قراردادهاي بزرگ اروپا يا تامين‌هاي مالي چند ده ميليارد يورويي با ايران مي‌رسد. سفير لندن در تهران بر انعقاد قراردادهاي نفتي نظارت و از آن به نمايندگي از دولت خود، حمايت مي‌كند. وزير انرژي اروپا به تهران آمده و بسته تضميني خريد نفت را ارايه مي‌كند و سران اروپايي هر روز بر ضرورت حفظ برجام تاكيد مي‌كنند. چرا برجام تا اين حد براي اروپا مهم است؟ پاسخ به اين سوال را مي‌توان در چند نكته خلاصه كرد:
1- جلوگيري از رقابت تسليحاتي در منطقه: بي‌شك خروج ايران از برجام و برنامه نظارت سختگيرانه آژانش انرژي اتمي و شروع غني‌سازي با درصد بالا، تنها رقابتي اتمي غيرقابل كنترل در خاورميانه به وجود خواهد آورد. بالاخص كه اكنون زمام امور در عربستان سعودي به دست جواني نوخاسته و ناآرام است و وزير خارجه عربستان از بيان آشكار آن ابايي ندارد. رقابت تسليحاتي در خاورميانه تهديدي بالقوه براي امنيت انرژي اروپاست. اكنون مرزهاي ناتو تا خاورميانه رسيده و ايجاد ناامني و بروز جنگ در منطقه، امنيت مرزهاي اروپايي را هم متاثر مي‌كند. حداقل اتفاق ممكن، موج مهاجران خواهد بود كه اروپا هنوز با تبعات آن دست به گريبان است.
2- روسيه و چين: اروپا از اينكه ايران هر روز در حال نزديك‌تر شدن به روسيه و چين است، بسيار هراسان است. اگر زماني ايران سدي مستحكم، در مقابل نفوذ شوروي بود، اكنون مبدل به متحدي براي روسيه مي‌شود. محمدجوادظريف، وزير خارجه حدود 25 ديدار با سرگي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه، از آغاز قبول مسووليت وزارت داشته، كه اين آمار پرمعناست. هنوز مشكل امنيتي اروپا و روسيه در اوكراين پايان نپذيرفته است. چين نيز به عنوان رقيب تجاري اروپا در حال گسترش روزافزون حضور خود در خاورميانه و شمال آفريقاست. در ابرطرح احياي جاده ابريشم كه بيش از 60 كشور را از مزاياي تجاري خود بهره‌مند مي‌كند، مسيرهاي جديد تجاري براي محاصره اروپا طراحي شده است. ايران بر چهارراه اين طرح نشسته است. حضور اقتصادي چين در ايران هر روز پررنگ‌تر مي‌شود و اين امر خواه‌ناخواه تاثيرگذاري سياسي را نيز به دنبال دارد.
3- تركيه: اروپا هنوز نگاه تاريخي خود نسبت به عثماني و وارث او، تركيه و نقش نجات بخش ايران را در ذهن خود دارد. تركيه قدرتمند و ايراني ضعيف مي‌تواند به‌شدت امنيت اروپا را تهديد كند. از سوي ديگر اگر رقابت اتمي در منطقه به راه افتد، اروپا وجود تركيه اتمي را در مرز شرقي خود نمي‌خواهد و نمي‌پذيرد. از همين رو فدريكا موگريني برجام را تامين‌كننده امنيت اروپا مي‌داند و بارها بر ادامه آن با حضور ايالات متحده يا بدون آن تاكيد مي‌ورزد.
4- غيرقابل اعتماد بودن ترامپ به عنوان متحدي است كه ممكن است اروپا را به روسيه بفروشد. اروپا بايد جاي پاي جديدي براي خود در خاورميانه بيابد و اگر به نقشه خاورميانه نگاه كنيم به راحتي جواب را خواهيم يافت.
5- برجام دستاورد سياسي اتحاديه اروپايي است و در هم شكستن آن هيچ گونه ديپلماسي را باقي نخواهد گذاشت. كشورهاي ديگر را از ميز مذاكره دور كرده و به راه مقابله راغب مي‌كند. به نوعي عدم اطمينان به توافقات بين‌المللي را دامن زده و نظم حقوقي بين‌المللي را بر هم خواهد زد.
6- فرصت‌هاي بي‌شمار اقتصادي در ايراني كه داراي 80 ميليون جمعيت و بيش از هفت درصد معدن دنيا و بزرگ‌ترين دارنده گاز جهان و سومين كشور نفتي است؛ كه براي استمرار رشد اقتصاد تازه جان گرفته اروپا، به‌شدت مورد نياز است. توتال به ايران آمده، صنايع خودروسازي دوباره تعامل خود را آغاز كرده‌اند و ايرباس قراردادي را كه در روياها نمي‌ديد با ايران امضا كرده است. همه اينها يعني تضمين اشتغال در اروپا.
7- اروپا ايران را منبع مطمئن انرژي خود در مقابل روسيه بدعهد مي‌داند و سعي دارد در سبد منابع انرژي خود ايران را نيز وارد كند. از همين رو بسيار به خط گاز ورودي از ايران توجه دارد. در مقابل روس‌ها هم سعي دارند كه توجه ايران را به خط لوله گاز صلح در مسير پاكستان – هند معطوف كرده و انحصار گاز اروپا را براي خود محفوظ دارند.
8- تروريسم: تنها كشوري كه در ميدان جنگ در مقابل اسلام افراطي ايستاده و با تمام توان جلوي انتشار آن را گرفته، ايران است. اروپا خود قرباني تروريسم است و نمي‌خواهد با آن در خيابان‌هاي پارس يا مترو لندن مقابله كند. از اين جهت ايران مي‌تواند متحدي قابل توجه باشد.
9- هيچ طرح جايگزيني براي برجام وجود ندارد و گذشتن از آن يعني بازگشتن به وضعيتي كه اروپا نمي‌تواند آينده آن را پيش‌بيني كند. اين واهمه در سخنان وزير امور خارجه فرانسه به خوبي ديده مي‌شود. به قول علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي هيچ انسان عاقلي خود را از وضعيتي معلوم به وضعيتي مجهول نمي‌اندازد.