ناکامی مشروطه در توسعه شهرهای ایران

نشست «شهر و مشروطه»، عصر یکشنبه 14 مرداد و همزمان با یکصد و دوازدهمین سالروز امضای فرمان مشروطه در خانه گفتمان شهر برگزار شد. در ابتدای این برنامه، سیدعبدالله انوار پژوهشگر برجسته و پیشکسوت تاریخ تهران با اشاره به تاریخ تهران تا پیش از مشروطه گفت: به واقع مشروطه تاثیری در حدود و ثغور تهران نداشت و حتی معماری ابنیه نیز تغییری نیافت و تفاوتی با دوره ناصری نکرد. با آمدن رضاشاه، خندق های پشت دروازه های شهر پُر شد و به این ترتیب، حدود شهر که تا پیش از این با خندق ها مشخص می شد، از بین رفت. از این زمان، گسترش تهران آغاز شد و به شکل سرطان‌زده امروز رسید که غرب و شرق و جنوبش معلوم نیست و شمالش هم اگر کوه های البرز نبودند، آن سویش هم معلوم نبود. وقتی تهران پایتخت شد به خاطر محصوریتش میان کوه ها، برتری نظامی داشت اما حالا به کانون همه چیزها تبدیل شده و باید که این مرکزیت از بین برود.

چهارمحل مناسب برای خانه مشروطه در تهران

در ادامه، نصرالله حدادی پژوهشگر تاریخ پیرامون این پرسش صحبت کرد که «خانه مشروطه تهران كجاست؟» و گفت: از همان ابتدا اصرار بر این بود که تهران خانه مشروطه نداشته باشد. اما چند نقطه در تهران توانایی این را دارد که خانه مشروطه در آنجا، ایجاد شود. اولین گزینه مکان مجلس شورای ملی سابق است که پیش‌تر خانه میرزا حسین خان سپهسالار بود. دومین گزینه مناسب برای خانه مشروطه منزل «آیت‌‌الله سیدعبدالله بهبهانی» در سرپولک است که در حال حاضر در تصرف افغان ها است. در این خانه اتفاق تاریخی ای رخ داده است. اولین ترور گرم نسبت به روحانیت در این مکان صورت گرفته است. تا آن زمان در تاریخ ایران ترورها مختص به افراد بود و شخصیت هایی چون ناصرالدین شاه و اتابک مورد ترور گرم قرار گرفته بودند اما روحانیت تا آن زمان مورد ترور گرم قرار نگرفته بود. سومین گزینه خانه منتسب به «شیخ فضل الله نوری»، است. این خانه در منطقه سنگلج و در نزدیکی مسجد قرار گرفته است. البته به ضرس قاطع نمی توانم انتساب آن را به شیخ فضل الله نوری تایید کنم.با توجه به مشکلات مزبور مناسب ترین محل «قبور شهدای مشروطه» در پشت بیمارستان لقمان حکیم که متاسفانه در طول چهار دهه گذشته اصرار بر تخریب آن بوده است. مشروطه خواهان دفن شده در این گورستان، بعد از استخاره محمد علی شاه و در پادگان باغ شاه، که بیرون از خندق شهر تهران قرار داشت، کشته شده و جنازه هایشان در خندق انداخته شد. پس از این اتفاق عده ای که طرفدار این افراد بودند جنازه‌ها را از خندق خارج کرده و در نقطه نامعلومی دفن کردند. این محل نامعلوم، کوچه «شهید ابراهیمی» فعلی است که در گذشته نام این کوچه «ملک المتکلمین» بود. من به عملکرد و افکار ملک المتکلمین کاری ندارم اما افرادی اینجا هستند که در استبداد محمدعلی شاه سوخته و به بدترین شکل ممکن کشته شده اند و اینها چه آزاری می‌توانند علیه ما داشته باشند؟

ناکامی مشروطه در توسعه شهرهای ایران

مقصود فراستخواه جامعه شناس، دیگر سخنران این نشست با موضوع «قبض وبسط شهری ایران در دوره منتهی به مشروطه و پس از آن» گفت: شهرهای ما، همیشه در قبض و بسط بودند و جای آنکه میرِ احوال باشند، موقوفِ حال بودند، در طول تاریخ، ایران با شش مشکل مواجه بوده که در مواجهه با آن، معمولا چهار نوع سیاست اتخاذ می شده است. آن شش مشکل، تاریخ طولانی و جغرافیای وسیع، طبیعت خشک و نیمه خشک، موقعیت ژئوپلیتیک، هسته سخت قدرت و حکومت یکه‌سالار و مایل به جداسری، مناسبات اقتصادیِ غیرمولد و طبیعت ثانویه خودِ ما بود. اما آن چهار تیپ سیاست، عبارتند از: سیاست سیطره؛ سیاست اصلاحات از طریق دولت ؛ سیاست زندگی و سیاست تغییر و رهایی که بر آن دگرگونی های ساختاری و اساسی داشته باشد، عقلانیت اجتماعی را نهادینه و پایه های زندگی مردم را تقویت کند. مشروطه از همین نوع چهارم بود.

وی گفت: مشروطه جنبش شهری بود اما نتوانست شهرهای ما را میرِ احوال کند. در مشروطه جوش و خروشی در شهرها ایجاد شد و همه ازجمله زنان، اقلیت ها، اصناف، روحانیان، روشنفکران، مطبوعات و وکلای مجلس درگیر آن بودند. حتی نظامنامه بلدیه، یکی از نخستین مصوبات مجلس اول مشروطه بود. اما مشکل قبض و بسط شهرهای ما به جان مشروطه افتاد و گفتمان منطقه گرایی شکل گرفت. مشروطه می خواست شهرهای ایران را شکل دهد و توسعه شهری و شهروندی اتفاق بیفتد و البته شواهد زیادی داریم که مشروطه به عنوان نوع آرمانیِ رهایی، نتوانست شهرهای ما را توسعه دهد و تاب آوری را امکان‌پذیر کند.

نقش خَریطه ها در بازسازی نبرد مشروطه

در پایان، کامران صفامنش پژوهشگر معماری و تاریخ معماری، درباره «خَریطه(نقشه) شهر تبریز در حال انقلاب» به صحبت پرداخت و پس از بحث مفصلی پیرامون اهمیت نقشه و جغرافیا در تاریخ و تاریخ مشروطه به ارائه نقشه های قدیمی (خریطه) هایی از تبریز پرداخت و گفت: این نقشه‌ها در طول دوران و در زمان قاجار پدید آمده اند به عنوان مثال یکی از این نقشه ها توسط جاسوسان روسی در زمان فتحعلی شاه برداشته شد. در آن زمان این جاسوسان از اکثر شهرهای بزرگ ایران نقشه برداری کردند که حتی مکان خندق ها نیز در این نقشه ها پیداست.