وجوهی از عدالت علوی
سعيد شريعتي
روزهاي منتهي به عيد سعيد غدير همه جا سخن از ولايت علوي است و در پرتو آن ذكر مناقب و سيره امام علي ابن ابي‌طالب است. براي ما شيعيان آن امام همام، بارقه عدالت كه اس‌واساس حكومتداري است و سامان و دوام جامعه بشري بر آن است در سيماي حكومت علوي درخشان‌ترين وجه است.
بسيار شنيده‌ايم كه امام علي عليه‌السلام با آنچه امروز ما «رانت» و ويژه‌خواري مي‌ناميم به عنوان نخستين محور برپايي عدالت در جامعه مقابله كرد. امام در نخستين اعلان و اقدام خود به برخورداران از مناصب و مناسبات ويژه اعلان كرد كه به سبب قرابت با هيچ خانداني حتي اگر صحابي رسول خدا باشيد هيچ امتياز ويژه‌اي در حكمراني و البته برخورداري خاص از بيت‌المال نخواهيد داشت. سر‌آغاز زاويه پيدا كردن سياسي برخي صحابه رسول مكرم اسلام با علي (ع) از همين رويكرد ضد «فساد» اميرالمومنين بود. در اين خصوص حكايات و روايت‌هايي در سرسختي علي(ع) در محافظت از امور و اموال عمومي در برابر رانت‌جويي‌ها فراوان است. از داستان عقيل برادرش تا حكايت گردنبند عاريه ام‌كلثوم دخترش تا ده‌ها حكايت و روايت از مقابله با طلبكاري‌هاي صاحبان نام و سابقه براي مداخله در امور اداره جامعه. مبارزه عدالتخواهانه امام علي هم ويژه‌خواهي‌هاي سياسي را شامل مي‌شد و هم رانت‌خواري‌هاي اقتصادي را.
جهت‌گيري ديگر امير‌المومنان در برپايي عدالت تراز علوي، مبارزه با فساد اداري و مراقبت از منحرف نشدن كارگزاران حكومت در اقصي نقاط قلمرو مسلمين بود. فرمان جاودان اثر اميرالمومنين به مالك اشتر نخعي مشحون از سرمشق‌ها و الگو‌هاي مبازه با فساد اداري و راهبرد‌هاي سلامت حكام جامعه است. به‌علاوه داستان‌هايي نظير ماجراي عثمان ابن حنيف، قدامة بن عجلان، ابن هرمه اهوازي، زياد ابن ابيه، شريح ابن حارث، عبدالله ابن عباس و اشعث‌ابن‌غيث زياد شنيده شده است كه جملگي از كارگزاران و عمال حكومتي بودند و به كم و زياد در وادي انحراف يا فساد سياسي، اداري، قضايي درغلتيدند و مورد عتاب و عقاب و مجازات علي(ع) قرار گرفتند. اما در اين يادداشت مايلم به يكي از جهت‌گيري‌هاي مهم اميرالمومنين در برپايي نظام عدالت‌پرور و منضبط و با حساب و كتاب آن بزرگمرد تاريخ اشاره كنم. باز در توجه و عنايت راهبردي اميرالمومنين به فقرا و مستمندان و ايتام و به قول امروزي‌ها دهك‌هاي پايين جامعه حكايات و روايت فراواني نقل است و سيره علوي بر اين موضوع گواه تام است. با اين وجود داستان برخورد قاطع امام با يكي از كارگزارانش در اين رابطه شنيدني و درس‌آموز است.
مصقله ابن هبيره شيباني پس از نبرد صفين از سوي اميرالمومنين حاكم بخش‌هايي از ولايت اهواز شده بود. در منازعات و هرج و مرج‌هاي قبايل باديه‌نشين عده‌اي از قبيله بني ناجيه را كه به اسارت گرفته شده بودند و از قضا مستمند و نادار و بي‌چيز بودند، بنا بر رسم جوانمردي با وجوهي كه از بيت‌المال در اختيار داشت، آزاد كرد و به آنان انعام و بخشش كرد و به مسكن و مأوا رساند. خبر اين واقعه به امير المومنين رسيد. امام علي عليه السلام بلافاصله در نامه‌اي كه توسط عبدالله ابن عباس فرستاد به مصقلة بن هبيره نوشت: خبري از تو به من رسيده كه اگر چنان رفتاري از تو سر زده باشد، رفتار ناشايستي را مرتكب شدهاي. خبر رسيده است كه ثروت مسلمانان را ميان كساني از باديه‌نشينان قبيله بكربن وائل كه از تو درخواست احسان و نيكي كردهاند، تقسيم كردهاي.
پس سوگند به آنكه دانه را شكافت و انسانها را بيافريد و دانش او نسبت به هر چيز، فراگير است، اگر اين سخن درست باشد، ارج خود را نزد من سبك يابي. پس حقوق پروردگارت را سبُك مشمار و دنيايت را با خرابي دين و از ميان بردنش اصلاح مكن كه از اين گروه باشي، «الْأخْسرِين أعْملاً الّذِين ضلّ سعْيهُمْ فِي الْحيوةِ الدُّنْيا و هُمْ يحْسبُون أنّهُمْ يحْسِنُون صُنْعًا»؛ زيانكارترينِ مردم، كسانياند كه كوشش آنها در زندگي دنيا به هدر رفته و خود ميپندارند كه كار خوب انجام مي‌دهند. امام عليعليه السلام در نامهاش به مصقله: پس از حمد و سپاس خداوند؛ از بزرگ‌ترينِ خيانتها، خيانت به امت است و بزرگ‌ترين دغلكاري بر مردمان يك شهر، دغلكاري پيشواي آنان است. نزد تو از مال مسلمانان، پانصد هزار [سكه] است. آن را هنگامي كه فرستاده من نزد تو ميآيد، برايم بفرست؛ وگرنه، وقتي نامهام به تو رسيد، نزد من بيا؛ چرا كه به فرستادهام گفتهام كه پس از وارد شدن بر تو، رهايت نكند، مگر آنكه اموال را بفرستي. والسلام عليك!
از اين روايت رويكرد انضباط مالي اميرالمومنين در هزينه‌كرد بيت‌المال حتي با هدف رسيدگي به فقرا و مستمندان و باديه‌نشينان نمايان است. اين حكايت درس‌آموز به برنامه‌ريزان و سياستگذاران مي‌آموزد كه عدالت لزوما بخشش و كرامت و توجه خاص به دهك‌هاي پايين جامعه نيست. اگر انضباط مالي و تصرف با حساب و كتاب و برنامه در بيت‌المال باشد بنيان محكم‌تري است كه به‌طور تبعي فايده‌اش به همه اقشار جامعه از جمله فقرا و مستمندان و آسيب‌پذيران جامعه خواهد رسيد.