سگ‌هايي كه يوزها را
از پا در مي‌آورند
باقر نظامي
در طول سال‌هاي اخير تعداد مشاهدات يوز در برخي از مناطق كاهش چشمگيري يافته است. اين كاهش مشاهدات به ويژه در ارتباط با ماده‌ها بيشتر بوده است. اغلب كارشناسان بر اين عقيده هستند كه كاهش مشاهدات به معني كاهش جمعيت يوز است. بر اساس بررسي‌هاي ميداني صورت گرفته، اهم دلايل كاهش يوز در زيستگاه‌ها به قرار زير مي‌تواند باشد:
1- اثر جاده‌ها بر حفاظت يوز
گونه‌هايي كه به زيستگاه‌هاي وسيع نيازمندند يا چندين زيستگاه شامل زمستانه، توليدمثل و غيره دارند نسبت به تغيير و تخريب حساس‌ترند و ممكن است بر اثر تغيير در يكي از زيستگاه‌ها نتوانند نيازهاي زيستي خود را تامين كرده و در معرض نابودي قرار گيرند.
توسعه شبكه جاده‌ها در ايران به ويژه در درون مناطق حفاظت شده، بدون رعايت ضوابط و اصول اوليه حفاظتي همراه بوده است. تقريبا همه زيستگاه‌هاي يوز در بخش‌هاي جاده از داخل منطقه رد شده يا گاه منطبق بر مرز مناطق است. اما در دو زيستگاه توران و كالمند-بهادران اين جاده تاكنون موجب تصادف و مرگ تعداد زيادي از حيات‌وحش مناطق از جمله يوز شده است. تاكنون حداقل 14 يوز در اين دو زيستگاه كشته شدند. محدوده‌اي كه اين تصادفات در آنها حادث شده چندان طولاني نبوده، كمتر از 20 كيلومتر از جاده شهرهاي مهريز به انار در استان يزد كه از كالمند- بهادران عبور مي‌كند و حدود 12 كيلومتر در جاده شاهرود به سبزوار در محدوده روستاي عباس‌آباد در شمال توران قرار دارد.
عبور جاده شاهرود سبزوار، به ويژه در محدوده پاسگاه محيط‌باني عباس‌آباد در شمال توران، تاكنون حداقل 8 مورد يوز در اين محدوده را از پا در آورده است. عبور جاده ترانزيتي يزد - كرمان از درون منطقه حفاظت شده كالمند- بهادران تاكنون موجب 6 مورد تلفات مستند اين‌گونه ارزشمند شده است. اين در حالي است كه به گفته كارشناسان استاني تلفات ثبت نشده زيادي نيز وجود دارد. از طرف ديگر وجود و تعدد جاده‌ها در داخل يا حاشيه مناطق موجب دسترسي راحت‌تر شكارچيان و متخلفان به داخل مناطق و در مقابل دشواري كنترل و حفاظت توسط محيط‌بانان مي‌شود.
راهكارهاي كاهش تصادفات جاده‌اي: راهكارهاي عمده براي كنترل تلفات جاده براي حيات وحش به‌ويژه يوز وجود دارد كه عبارتند از: استفاده از تابلوهاي اخطار‌دهنده و علائم هشدار مناسب براي رانندگان، اعمال محدوديت سرعت و كنترل آن توسط دوربين، نصب سرعت‌گير، احداث گذرگاه‌هاي عبور و مرور براي يوز، اطلاع‌رساني به رانندگان عبوري و فنس‌كشي است.
2- سگ گله
مساله دام و سگ گله در توران و مياندشت آسيب‌هاي جدي‌تري را وارد كرده و ساير مناطق مشكل اين دو منطقه را ندارند. بر اساس آمار، پروانه چراي 120 هزار دام در توران صادر شده است. هر گله دام حدود 500 گوسفند و بز را شامل مي‌شود. براساس بررسي‌هاي ميداني هر گله 500 تايي دام حداقل 5 سگ به همراه دارد. اگر حتي نصف ميزان پروانه‌هاي صادر شده هم دام وارد توران شود، يعني 600 سگ در نيمه دوم سال و فروردين ماه (حدود هفت ماه) در توران پرسه مي‌زنند. بسيار بعيد به نظر مي‌رسد كه در مجموعه توران بيش از 10 يوز حضور داشته باشد. يعني به ازاي هر يوز 60 سگ در توران پرسه مي‌زند و اين درحالي است كه يك سگ به راحتي يك يوز را از پا در مي‌آورد. يوزها با وجودي كه در گروه گوشتخواران بزرگ جثه قرار مي‌گيرند اما به لحاظ محدوديت‌هاي فيزيولوژيك و رفتاري، برخلاف پلنگ، گرگ و كفتار بسيار ضعيف هستند.
در مياندشت اگر چه تعداد دام به اندازه توران نيست اما بايد توجه داشت كه وسعت توران 17 برابر مياندشت است. تعداد پروانه صادر شده براي مياندشت حدود 12 هزار است كه احتمالا حدود 8 تا 9 هزار دام هر سال وارد منطقه مي‌شوند و لذا حداقل 80 سگ در مياندشت پرسه مي‌زند. اما يك مشكل اساسي كه در مورد سگ‌ها بايد مورد توجه قرار گيرد، آن است كه اين سگ‌ها برخلاف سگ‌هاي گله معمولي تربيت مي‌شوند تا از پراكنده شدن گله جلوگيري كرده و همچنين مانع حمله حيوانات وحشي شوند، به شكلي تربيت شده‌اند كه بعد از مشاهده هر موجود زنده‌اي، به آن حمله كرده و آن را تكه پاره مي‌كنند.
3- دام
حضور دامداران در توران و مياندشت در فصل پاييز و زمستان موجب آسيب به پوشش گياهي و كاهش مواد غذايي در دسترس سم‌داران وحشي كه طعمه‌هاي يوز هستند، مي‌شود. علاوه بر چرا حجم زياد تعداد با لگدكوب كردن تمام پوشش گياهي و حتي تخم پرندگان و نوزاد پستانداران كه روي زمين و زير بوته‌هاي قرار دارند، آسيب جدي به مناطق وارد مي‌كنند. علاوه بر از بين رفتن حيات وحش توسط سگ‌هاي گله، موارد متعدد از كشته شدن و به اسارت گرفتن يوزها توسط دامداران وجود دارد. از آنجا كه اين تلفات كمتر مشاهده و ثبت مي‌شوند، لذا چندان مورد توجه جدي قرار نگرفته‌اند. اين در حالي است كه مهم‌ترين عامل مرگ و مير يوز در مناطق هستند.
مساله ديگري كه در اين مورد به آن كمتر توجه مي‌شود، حضور گرگ است. حضور دام در مناطق به شدت موجب جذب جمعيت گرگ مي‌شود. براساس آمار، در چند سال اخير جمعيت گرگ در برخي از مناطق چندين برابر شده است. در مناطق مياندشت، كوير، كالمند- بهادران و سياهكوه گله‌هاي متعدد گرگ گزارش شده است. هيچ‌گاه در دره انجير گزارشي از مشاهده گرگ وجود نداشت و اين در حالي است كه اخيرا محيط‌بانان در اين منطقه نيز گرگ مشاهده كرده‌اند. گله‌هاي گرگ از دشمنان اصلي يوز در مناطق هستند. به نظر مي‌رسد كه آخرين يوزهاي باقيمانده در كوير نيز توسط گرگ‌ها از پا درآمده باشند.
مشاور پروژه حفاظت از يوز آسيايي