شبكه‌هاي اجتماعي؛ فرصت يا تهديد؟
زهرا تخشيد
روزگاري نه چندان دور، دسترسي به شبكه‌هاي خارجي از طريق صفحه آهن گردي ميسر بود كه در پشت‌بام‌ها نصب مي‌شد. قانونگذاري توزيع و استفاده از آن را (جز در موارد محدود) غير قانوني اعلام كرد و با تمام نيرو اقدام به مبارزه با صفحه‌هاي گرد آهني كرد. در نتيجه گاه گاه خبردار مي‌شديم، عده‌اي به منظور جمع‌آوري آنها به پشت بام خانه‌هاي شهروندان مي‌رفتند. اما نتيجه آن نيرو و هزينه تنها جايگزيني يك تكه آهن گرد در كمتر از يك هفته با تكه آهن ديگري توسط صاحب خانه بود. پايان قصه اين رفت و آمد‌ها به كام قانونگذار نبود و با پيشرفت تكنولوژي صاحبخانه براي مشاهده بسياري از مطالب نيازي به آن ابزار نداشت.روزگار صفحه‌هاي فلزي ماهواره تقريبا تمام شد (البته استفاده از آن غير از موارد محدود همچنان جرم است) اما دوران قوانين شكست خورده پايان ندارد. استفاده از برنامه جديدي به اسم تلگرام رايج شد كه كم و بيش مي‌توانست كار همان تكه آهن فلزي را در پخش اطلاعاتي كه مورد تاييد قانونگذار نبود، انجام دهد. قانونگذار تصميم گرفت به‌طور كلي اين نرم‌افزار را از دسترس شهروندان خارج كند، غافل از آنكه برنامه ديگري به اسم فيلترشكن وجود داشت.
حال قانونگذار بايد تصميم مي‌گرفت كه آيا بايد استفاده از فيلترشكن را جرم‌انگاري كند؟ اما بسياري از نمايندگان مجلس قانونگذار خود به واسطه فيلترشكن در توييتر حساب كاربري داشته و با قانونگذاران كشورهاي همسايه در تماس هستند، زيرا كه كشور همسايه پيام‌رسان سروش يا اي‌گپ را ندارد! حتي سخنگوي شوراي نگهبان نيز چندي پيش به اين شبكه پيوست؛ شبكه‌اي كه به گفته معاون دادستان كل كشور شبكه‌اي غيرقانوني است. در نتيجه به دستور عده‌اي همچنان اين شبكه بايد فيلتر باشد تا شهروندان عادي به آن دسترسي نداشته باشند. تكنولوژي به سرعت در حال پيشرفت است و فرار از محصولات آن جز ضرر اقتصادي و اجتماعي بهره‌اي براي كشور به دنبال نخواهد داشت. شبكه‌هاي اجتماعي داراي جنبه‌هاي مثبت و منفي هستند. آسيب‌هاي اجتماعي و سياسي كه به واسطه اين تكنولوژي به كشورها وارد مي‌شوند، انكارناپذيرند. انتخابات رياست‌جمهوري امريكا جزو مهم‌ترين صحنه‌هاي كشاكش بين دو سوي مثبت و منفي قابليت شبكه‌هاي اجتماعي بود. اين شبكه‌ها كه از يك سو تبليغات انتخاباتي را سهولت بخشيده بودند، از سوي ديگر موجب انتشار اخبار دروغ، نفوذ مخالفان سياسي خارجي و آسيب‌هاي متعدد ديگري شدند. پديده تحريف اطلاعات و انتشار اخبار دروغ نه‌تنها در امريكا بلكه در انتخابات ساير كشورها نيز مشاهده شد. علاوه بر مشكلات سياسي و امنيتي شبكه‌هاي اجتماعي و پيام‌رسان‌هاي الكترونيكي مانند آسان‌سازي ارتباط گروهك‌هاي تروريستي، آسيب‌هاي اجتماعي متعددي نيز از طريق اين شبكه‌هاي گسترش يافته كه در گذشته غيرقابل تصور بود. براي مثال زورگويي اينترنتي (Cyberbullying) خود سبب موارد متعدد خودكشي ميان نوجوانان شده است و بستر بسياري از جرائم مانند سرقت داده‌هاي اينترنتي، سرقت هويت و مانند آن فراهم شده است. از سوي ديگر شهروندان از طريق شبكه‌هاي اجتماعي در لحظه در جريان اخبار قرار مي‌گيرند و مسوولان از اين طريق دايما زير ذره‌بين هستند. به همين ترتيب امكان پنهان‌كاري فسادهاي اخلاقي و مالي كاهش يافته است. راه‌هاي ارتباطي جديد نيز به واسطه اين شبكه‌ها ميان مردم و مسوولان به وجود آمده است. در حالي كه در گذشته تنها راه دسترسي به يك مسوول ايستادن در صف‌هاي طولاني ديدارهاي مردمي بود و البته همچنان چنين ديدارهاي مردمي امري ضروري است، امروزه علاوه بر روش سنتي، انتقادات به آساني با ارسال يك نظر در صفحه مسوول ثبت مي‌شود. مزاياي اقتصادي شبكه‌هاي اجتماعي از جمله گسترش كارآفريني، ايجاد بازار‌هاي مالي مجازي و ... نيز در جاي خود قرار دارد. حال سوال اينجاست كه چگونه بايد استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي را بهينه‌سازي كرد؟ پس از اعلام دخالت كاربران روسي از طريق فيس‌بوك، سوءاستفاده كمبريج آنالاتيك از داده‌هاي كاربران فيس‌بوك و نفوذ در انتخابات رياست‌جمهوري امريكا كنگره امريكا مارك زاكربرگ را به منظور پرسش و پاسخ فراخواند تا با همفكري وي و آشنايي بيشتر قانونگذاران با نحوه كاركرد شبكه‌هاي اجتماعي اقدام به قانونمند كردن اين شبكه‌ها كند. هم اكنون فيس‌بوك، اينستاگرام، واتس‌آپ و مسنجر مارك همگي با مديريت مارك زاكربرگ اداره مي‌شوند. مارك زاكربرگ اعلام كرد: ابزار‌هاي امنيتي جهت حفظ حريم خصوصي كاربران را افزايش خواهد داد. همين خبر در كنار عوامل ديگر بازار سبب شد تا ارزش كمپاني طي يك روز در جولاي ۲۰۱۸ ركورد بازار را شكسته و ۱۲۴ بيليون دلار سقوط كندهرچند قانونگذاران در تمامي كشورها از معايب اين ابزار مطلع هستند اما اقدام به حذف يك تكنولوژي و يا يك شبكه اجتماعي امري غيرعاقلانه، بي‌فايده و غيرممكن است، به همان اندازه كه امروز تصور جمع كردن صفحه ماهواره با هدف جلوگيري از پخش محتواي برخي شبكه‌ها بي‌فايده است. تجربه فيس‌بوك در انتخابات امريكا نشان داد كه مديران اين شبكه‌ها به اجبار به منظور سوددهي بالاتر و افزايش كاربران خود جهت بالا بردن امنيت شبكه‌هاي اجتماعي تلاش خواهند كرد. فيس‌بوك بعد از انتخابات بسياري از كاربران خود را از دست داد به همين دليل به افزايش لايه‌هاي امنيتي كاربران اقدام كرد و به‌طور گسترده اقدام به تبليغات تلويزيوني جهت بازسازي چهره مخدوش خود كرده است. اين روزها محتواي تبليغ تلويزيوني فيس‌بوك در امريكا تاكيد بر اين است كه فيس‌بوك مجدد ابزاري براي نزديك‌تر كردن دوستان و خانواده به يكديگر خواهد بود و كاربران كمتر از گذشته اخبار نامرتب و ناخواسته را در صفحه خود ملاحظه خواهند كرد. اين نمونه موفق تلاش يك كمپاني براي نجات سرمايه خود با خود تنظيمي است (self regulation) هر چند كنگره نيز در صورت لزوم در فشار بر مديران فيس‌بوك جهت بالا بردن امنيت سايت براي مبارزه با عوامل نفوذي خارجي دخالت خواهد كرد.
برخلاف كشور ايران كه حتي براي راه‌اندازي برنامه موبايل (اپ) احتياج به مجوز دولتي بوده تا محتوا مورد بررسي قرار گيرد، در امريكا در غالب موارد احتياجي به چنين مجوزهايي نبوده و در نتيجه شبكه‌اي مانند توييتر يك شبكه وابسته به دولت و يا تحت نظارت دولت امريكا نيست. توييتر شبكه‌اي خصوصي (و نه دولتي) است كه حق دارد در صورت درخواست رسمي هر دولتي نسبت به در دسترس قراردادن اطلاعات كاربران به دولت مذكور حتي دولت امريكا بر اساس منافع شركت خود و سياست‌هاي حريم خصوصي كه خود شركت آن را در چارچوب قانوني تنظيم مي‌كند، تصميم گيرد. متاسفانه برخي معتقدند با فيلتر و برخورد در حال تنظيم محتواي شبكه‌هاي اجتماعي هستند. آيا در ادامه بايد ميليون‌ها بيننده مطلبي در شبكه اجتماعي را نيز به جرم استفاده ناصحيح از شبكه دستگير كرد؟ انتخابات بعدي رياست‌جمهوري ايران زودتر از تصور آن پيش روي ما قرار خواهد گرفت. آيا كشور براي حجم اطلاعاتي كه در اين انتخابات از طريق شبكه‌هاي اجتماعي و پيام‌رسان‌ها رد و بدل خواهد شد، آماده است؟ در حال حاضر فيس‌بوك و توييتر فيلتر بوده و اينستاگرام نيز به رغم استفاده گسترده كاربران ايراني گاه گاه فيلتر و رفع فيلتر مي‌شود. بهترين راه‌حل براي ايران به رسميت شناختن وجود اين شبكه‌ها و آگاه‌سازي شهروندان در حوزه استفاده بهينه از آنهاست. براي مثال با برگزاري كارگاه‌هاي آموزشي در شوراهاي محله و شهرداري‌ها مي‌توانيم شهروندان را از مزايا در كنار خطرات اين شبكه‌ها آشنا كنيم. با بالا بردن آگاهي اجتماعي و تاكيد بر مسووليت فردي جهت جلوگيري از انتشار اخبار دروغ و زورگويي‌هاي اينترنتي مي‌توان آسيب‌هاي اجتماعي اين تكنولوژي‌ها را به حداقل رساند.
به علاوه با به رسميت شناختن و وارد بازار اطلاعاتي جهاني شدن، مسوولان مي‌توانند با دست بازتر درخواست‌هاي قانوني خود را با مديران اين شبكه‌ها كه مستقل از دولت‌ها هستند، مطرح كرده و مذاكره كنند. براي مثال بسياري از كشورها براي دستگيري مجرمان به توييتر درخواست نشر اطلاعات را مي‌دهند كه توييتر نيز آن را مورد بررسي قرار مي‌دهد.شبكه‌هاي اجتماعي با حضور رسمي در هر كشوري به اجبار خود را با قوانين همان كشور تا جايي كه منافي اصول اوليه شبكه نباشد، منطبق مي‌كنند. براي مثال آلمان چندي پيش قانوني را به تصويب رساند كه شبكه‌هاي اجتماعي را ملزم به حذف مطالب نفرت برانگيز ظرف مدت ۲۴ ساعت كرد. در غير اين صورت شركت‌هاي مذكور با مجازات‌هاي مالي سنگين روبه‌رو خواهند بود. چنين مواردي ملزم شناسايي رسمي شبكه‌ها و برقراري ارتباط منطقي و دوجانبه و طرح درخواست‌هاي متعارف با مسوولان شبكه‌هاي اجتماعي است. قوانيني كه با منطق و عرف حاكم ميان شهروندان جامعه همسو باشند، مورد احترام شهروندان قرار گرفته و منجر به بالا بردن روحيه قانونمداري و حاكميت قانون خواهد شد، در غير اين صورت تنها صفحه گرد فلزي جمع شده با صفحه گرد فلزي ديگري جايگزين خواهد شد. هشتگ از گذشته درس بگيريم.
دانشجوي دكتراي حقوق دانشگاه فوردهام امريكا