تاملاتي درباره دانشگاه
كاوه رهنما
سه كتاب جديد از مجموعه «تاملات صاحبنظران ايراني درباب آموزش عالي» منتشر شده است. شانزدهمين شماره اين مجموعه با عنوان «دانشگاه و چالش‌هاي جامعه ايراني» نوشته تقي آزاد ارمكي، جامعه‌شناس نام‌آشنا و استاد علوم اجتماعي دانشگاه تهران است.
آزاد ارمكي در مقدمه اين كتاب با اشاره به اهميت نهاد دانشگاه، آن را متاثر از سنت‌هاي فكري و علمي حوزوي ما مي‌داند و از منظر بازخواني تاريخ دانشگاه ايراني، به بررسي چالش‌هاي پيش روي جامعه ايراني مي‌پردازد. بعد از مقدمه كتاب با گفت‌وگوي جبار رحماني، عضو هيات علمي پژوهشكده مطالعات فرهنگي و اجتماعي و دبير اين مجموعه با تقي آزاد با عنوان «بررسي وضعيت دانشگاه در دوره معاصر» آغاز مي‌شود. نكته مهم اين گفت‌وگو پرداختن موردي به برخي از دانشگاه‌ها و موسسات عالي امروز و برخي پديده‌هايي است كه بر اثر آنها پديد آمدهاند. آزاد در اين گفت‌وگو تاكيد مي‌كند دانشگاه را مثل تخم‌مرغي مي‌داند كه شكستن آن صداي ظهور ساحت جديدي را به گوش مي‌رساند. «دانشگاه، نوسازي فرهنگي-اجتماعي و تجددخواهي»، عنوان دومين بخش كتاب است كه در آن مساله رابطه دانشگاه در فرآيند انديشه‌ورزي و مدنيت در ايران مورد بحث قرار گرفته است. ديگر بخش‌هاي كتاب عبارتند از: «كارمند دكتر و استاد كارمند»، گفت‌وگوي مجله فرهنگ امروز با تقي آزاد، «جريان دانشجويي در ايران»، سخنراني آزاد در دانشگاه كاشان، «بحران بنيادي معرفتي در دانشگاه» گفت‌وگوي آزاد با روزنامه شرق، «از ابن‌خلدون جامعه‌شناسي اسلامي درنمي‌آيد» گفت‌وگوي خداداد خادم با تقي آزاد ارمكي، «ضعف و قوت‌هاي جامعه‌شناسي ايران» گفت‌وگوي دكتر آزاد با فرهنگ امروز و «دانشگاه، توسعه بومي يا توسعه محلي» سخنراني دكتر آزاد در دانشگاه بابلسر.
«چالش‌هاي دانشگاه در ايران: دانشگاه، سياست و فرهنگ» اثر هادي خانيكي، عنوان هفدهمين مجلد اين مجموعه است. دكتر خانيكي، استاد مطرح ارتباطات دانشگاه علامه طباطبايي يكي از مشهورترين اساتيد علوم اجتماعي در ايران است كه يكي از اصلي‌ترين دغدغه‌هاي فكري و پژوهشي‌اش مساله دانشگاه و آموزش عالي در ايران است و تاكنون در مقالات فراوان علمي-پژوهشي و عمومي و همچنين در گفت‌وگوها و گفتارهاي فراواني به آن پرداخته است. كتاب حاضر نيز شامل چهار بخش عمده است. بخش اول مقاله‌هاي پژوهشي خانيكي در موضوع دانشگاه را در بر مي‌گيرد كه عبارتند از: به سوي دانشگاه گفت‌وگويي؛ بحثي در ضرورت استفاده از ظرفيت‌هاي دانشگاه براي گفت‌وگوهاي مدني و تمدني؛ اصلاحات آموزش و پرورش و فرآيند اجتماعي شدن؛ تحولات نوين اجتماعي و سياستگذاري فرهنگي در دانشگاه؛ آزادي آكادميك، استقلال عمل دانشگاه و توسعه علمي؛ افق‌هاي نوين ملي و جهاني در آموزش عالي؛ فرهنگ مشاركت و راهكارهاي توسعه آن در دانشگاه‌ها، بررسي نقش دانشگاه‌ها در تصميم‌سازي و امنيت و دانشگاه؛ چشم‌اندازي گسترده. بخش دوم كتاب به نوشتارهاي مطبوعاتي خانيكي با موضوع دانشگاه اختصاص دارد كه عبارتند از: استقلال حوزه دانشجويي از نهادهاي سياسي (مقايسه تجربه جنبش دانشجويي دهه 50 با شرايط امروز)؛ فرجي‌دانا و حذف فساد در دانشگاه؛ دانشگاه، ركود تورمي و تئوري پنجره شكسته؛ بازخواني دانشگاه پس از استيضاح. بخش سوم كتاب نيز گفت‌وگوهاي خانيكي درباره دانشگاه را در بر مي‌گيرد كه عناوين آنها چنين است: «دانشگاه سياست‌گريز، غيرآكادميك نيز مي‌شود!»، «استيضاح وزير علوم، سياسي بود»، «به دانشگاه مظنون نباشيم»، «اصلاحات در آموزش و پرورش»، «فضاي واقعي و مجازي دانشجويي»، «دانشجويان امروز، بيشتر تماشاگرند»، «دانشگاه مساله گريز». بخش پاياني كتاب يادداشت‌هاي خانيكي درباره دانشگاه است كه عبارتند از: دليل خاموشي دانشگاه؛ دانشجو، ميزان‌الحراره فضاي عمومي؛ دانشگاه امن نه امنيتي؛ نقش نهاد دانشگاه در توسعه؛ پيوند ميان توسعه سياسي و توسعه علمي در دانشگاه؛ تحولات جايگاه فرهنگ در نظام آموزش عالي كشور؛ دانشگاه گشوده و دانشجوي فعال و در نهايت هويت‌داري دانشگاه و دانشجو.
غلامرضا ذاكرصالحي، يكي از جدي‌ترين پژوهشگران ايراني است كه به طور اختصاصي به مساله آموزش عالي و دانشگاه پرداخته است و در اين زمينه آثار پژوهشي و تحقيقاتي فراواني نگاشته است. كتاب او در مجموعه «تاملات...»، «مسائل آموزش عالي ايران» نام دارد. كتاب از چهار بخش تشكيل شده است. كتاب حاضر نشان مي‌دهد مسائل آموزش عالي ايران طيف متعدد و متنوعي را شكل داده است. اين كتاب با بحث‌هاي نظري و تاريخي مرتبط با ايده دانشگاه آغاز مي‌شود و سپس مساله‌شناسي گسترده‌اي را در افق ديد خوانندگان مي‌گشايد. در بخش‌هاي بعدي كتاب، برخي مسائل آموزش عالي ايران كه نگارنده در زمينه آنها تاملات و انتشارات بيشتري داشته است، در قالب فصل مستقلي ارايه مي‌شوند. اين مجموعه حاصل مقاله‌ها و گفت‌وگوهاي علمي است كه در طول هشت سال گذشته در مجله‌هاي علمي و مطبوعات كشور يا در كنفرانس‌هاي داخلي و بين‌المللي ارايه شده‌اند. عناوين برخي مقالات اين كتاب عبارتند از: «دانشگاه ايراني و مناقشه هويتي-كاركردي: در جست‌وجوي الگوي گمشده»، «بررسي جايگاه فرهنگ دانشگاهي در زندگي دانشجويي»، «آموزش عالي در گذار از توسعه پايدار به پساپايداري»، «سير تحول الگوهاي مختلف دانشگاهي و جايگاه آموزش هنر در آنها»، «تحليل وضعيت مشاركت زنان در آموزش عالي ايران در نيم قرن اخير»، «وضعيت آموزش عالي باز و از راه دور در ايران»، «نقد و بررسي تجاري‌سازي دانشگاه»، «پاراآكادمي و علم پساآكادميك»، «پيامدهاي اجتماعي بحران بيكاري فارغ‌التحصيلان دانشگاهي»، «تحرك بين‌المللي دانشجويان».