فقط براي چهلمين روز شهادت سالار شهدا نيست كه بسياري قدم در راه مي‌گذارند و زحمت طي طريق به جان مي‌خرند. بسياري از ايرانيان به ويژه خراساني‌ها قدم به قدم از منزلگاه خود طي مي‌كنند تا «چهل و هشتم» به مشهد برسند و آخرين سوگواري‌هاي خود براي امام حسين(ع) و يارانش را به سوگواري شهادت شاه خراسان گره بزنند. منزل «چهل و هشتم» را شايد نتوان با آنچه در اربعين حسيني رقم مي‌خورد مشابه دانست و مقايسه كرد ولي مي‌توان آن را بزرگ‌ترين گردهمايي خراساني‌ها و مريدان امام‌رضا(ع) دانست. آنها كه از دهه اول محرم براي حماسه حسيني سوگوار بوده‌اند و حالا مراسم اربعين را هم پشت سر گذاشته‌اند به سراغ آخر صفر مي‌روند. در آخر صفر دو مناسب خاص قرار گرفته است. هم رحلت حضرت محمد(ص) است و هم شهادت موسس شيعه جعفري امام صادق(ع) در روز ۲۸ صفر. اما شهادت امام رضا(ع) را آخر صفر گفته‌اند و به همين دليل وقتي ماه صفر ۲۹ روزه است همه اين مناسبت‌ها كنار هم قرار مي‌گيرند و وقتي ۳۰ روزه اندكي بين آنها فاصله. همه اين زمان‌ها فرصت‌هايي است كه كاروان‌هاي زائران از جاي جاي خراسان بزرگ رو به حرم رضوي دارند و به سويش پياده قدم برداشته‌اند تا در «چهل و هشتم» آنچه مي‌خواهند را از «امام‌رضا» (ع) به عنوان ولي نعمت خراسانيان و ايرانيان طلب كنند.
پياده‌روي تا حرم رضوي
عبارت «چهل و هشتم» خاص خراساني‌هاست به ويژه مشهد. اين روزها كه در آستانه فرا رسيدن ۲۸صفر سپس آخر صفر هستيم، دسته‌هاي عزاداري از همه جهاتي كه به حرم امام رضا(ع) در مشهد راه دارند، سينه‌زنان وارد حرم مي‌شوند و پس از استقرار در جوار حرم به نوحه‌خواني و سوگواري مي‌پردازند. اما آنچه «چهل و هشتم» را به اتفاقي متفاوت تبديل كرده است، راهپيمايي و پياده‌روي از سراسر خراسان و گاهي ايران به سوي حرم رضوي است.
صدرا ميردامادي، پژوهشگر مطالعات شهري و فعال فرهنگي درباره مراسم «چهل و هشتم» به اعتماد مي‌گويد: براي مشهدي‌ها و خراساني ويژگي‌هاي آخر ماه صفر برجسته‌تر است و همين موجب پديد آمدن مناسكي شده كه تحت عنوان «چهل و هشتم» آن را مي‌شناسيم. در واقع چهل و هشت روز پس از عاشوراي حسيني وقتي مناسبت شهادت امام صادق(ع) و رحلت حضرت رسول اكرم(ص) فرا مي‌رسد كه پس از آن شهادت امام‌رضا(ع) را هم داريم همه خراساني‌ها عزم حركت به سوي حرم رضوي را مي‌كنند.
ميردامادي با تاكيد بر اينكه نمي‌توان اين راهپيمايي را با راهپيمايي اربعين مقايسه كرد ولي به نوعي مي‌توان گفت كه از آن الگوبرداري شده، توضيح مي‌دهد: عزاداران حسيني كه از هفته‌هاي قبل در دهه اول محرم به سوگواري مشغول بوده‌اند و سفره‌اي را براي اداي نذري‌هاي خود پهن كرده و حالا موعد جمع شدن آن نزديك است در جوار مضجع شريف ثامن‌الحجج(ع) به عزاداري مي‌پردازند تا از ولي‌نعمت خود، امام رضا(ع) بخواهند كه مزدشان را بدهد. اين طلب مزد يك رفتار معنوي است و بيشتر با اداي نذورات همراه است.
اين فعال فرهنگي ساكن مشهد همچنين مي‌گويد: همه مراسم‌هاي چهل و هشتم به حرم رضوي ختم مي‌شود. دسته‌هاي عزاداري از «بالاخيابان» و «پايين‌خيابان» به حرم وارد مي‌شوند و بعد از عزاداري و نوحه‌خواني مختصري آنجا را ترك مي‌كنند تا بالاخره شام غريبان ويژه امام‌رضا(ع) فرا مي‌رسد.
منظور ميردامادي از «بالاخيابان» و «پايين‌خيابان» همه معابري است كه از بالا و پايين حرم رضوي به اين محل منتهي مي‌شود نظير ميدان شهدا در مشهد، خيابان طبرسي، خيابان‌هاي آيت‌الله شيرازي و خيابان امام رضا.
شُله مشهدي؛ يك نذري مخصوص
آنچه «چهل و هشتم» را تفاوتي معنادار بخشيده است طبخ نذري مخصوصي تحت عنوان «شُله مشهدي» است كه نوعي آش محسوب مي‌شود.
ميردامادي درباره اين نذري مي‌گويد:«شله مشهدي» يك غذاي اجتماعي است و جايگاه و شان ويژه‌اي دارد. مهم‌ترين ويژگي آن اين است كه همه طبقات اجتماعي در خراسان به ويژه مشهد آن را براي اداي نذر خود طبخ مي‌كنند و همه طبقات اجتماعي آن را ميل مي‌كنند.
به گفته اين فعال فرهنگي اهل مشهد «شله مشهدي» بسيار تند است و برخلاف آنچه ما از آش شله‌قلمكار مي‌شناسيم، ماهيتي متفاوت دارد. گوشت، حبوبات و ادويه محورهاي اصلي طبخ اين نوع آش هستند.
ميردامادي براي توصيف شأن اين غذا و نذري نزد خراساني‌ها مي‌گويد: فرض كنيد در مشهد و اطراف آن شيشليك يك غذاي خاص محسوب مي‌شود. اگر همين الان بگويند نذري «شله مشهدي» داريم و «شيشليك شانديز» همه بدون معطلي «شله مشهدي» را انتخاب مي‌كنند.
خراساني‌ها در دهه اول محرم نيز «شله مشهدي» را براي اداي نذر خود طبخ مي‌كنند ولي بيشتر در آخر صفر و «چهل و هشتم» است كه اين نذري طبخ مي‌شود. ميردامادي همچنين به اين نكته اشاره مي‌كند؛ «نزد مردم اينكه چه كسي شله مشهدي نذر دارد و مي‌دهد، اهميت بسيار دارد. چه كسي براي چه كسي شله مشهدي مي‌برد، اهميت دارد و همه اين رفتارها در قالب آيين‌هاي چهل و هشتم ارج و قرب خاصي را براي افراد در جامعه تعريف مي‌كنند.
در راه ثبت ميراث معنوي
مجموعه مراسم و مناسكي كه از آن به «چهل و هشتم» ياد مي‌شود، فرصت ثبت در ميراث معنوي يا ميراث ناملموس را دارد.
«محمود بختياري» مدير پژوهشگاه اداره كل ميراث فرهنگي خراسان رضوي در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: همان طور كه مي‌دانيد سازمان ميراث‌فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري در زمينه ميراث معنوي و ميراث ناملموس خيلي فعال شده است و در خراسان رضوي نيز با توجه به وجود آيين‌ها و مناسك مختلف يا نمادها و مراسم مذهبي و غيرمذهبي كه وجود دارد، مطالعه و پژوهش براي ثبت آنها جريان دارد.
بختياري درباره ثبت «چهل و هشتم» در مجموعه ميراث معنوي نيز تاكيد مي‌كند: ثبت اين مراسم در دستور اداره كل ميراث‌فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي قرار دارد و تا جايي كه مي‌دانم، معاونت ميراث در اداره كل خراسان رضوي پرونده ثبتي آن را فراهم كرده و در شرف ثبت قرار دارد.