عروسك‌هاي حامي حيوانات
فرناز حيدري
حدود ۱۰ سال پيش، يك زوج جوان علاقه‌مند به محيطزيست پيشگام طرحي موسوم به ساخت عروسك گونه‌هاي جانوري در خطر انقراض ايران شدند. اين طرح در عين توجه به مساله مهم و حياتي اشتغال‌زايي براي جوامع بومي و محلي همجوار با زيستگاه‌هاي گونه‌هاي جانوري
در معرض خطر، موضوع ديگري را هم تحت عنوان آموزش چهره به چهره در راستاي بهبود وضعيت اين گونه‌ها مدنظر قرار داده است.
منفعت اقتصادي در حفاظت از حياتوحش
«علي حياتي» و همسرش «نوشين نقوي» از سال ۱۳۸۰، آغاز به ساخت عروسك گونه‌هاي
در معرض خطر كردند. آنها سال‌ها بعد موسسه‌اي را با نام حافظان طبيعت پايدار، تاسيس و پايه‌گذاري كردند. اين موسسه در وهله نخست با طراحي ابتدايي عروسك فوك خزري و چند گونه ديگر از حيوانات در خطر انقراض ايران توانست توجه SGP,GEF,UNDP را به خود جلب كند. بعدها با حمايت و همكاري برنامه كمك‌هاي كوچك تسهيلات محيطزيست جهاني سازمان ملل متحد، پروژه‌اي تعريف شد كه در قالب آن طراحي و توليد عروسك حيوانات در خطر انقراض ايران در راستاي توانمندسازي جامعه محلي و آموزش نحوه دوخت آن به بانوان در دستوركار قرار گرفت. اين مجموعه تاكنون عروسك بيش از يازده جانور از جمله فوك خزري، لاك‌پشت پوزه عقابي، تمساح تالابي، خرس سياه آسيايي، فلامينگو، اردك سرسفيد، دلفين بيني بطري، زاغ بور، سمندر امپراتور، فيل ماهي و خورشيد ماهي را در اندازه‌هاي مختلف توليد و كارگاه‌هاي آموزشي نحوه دوخت هم براي برخي از آنها در مناطق مختلف كشور برگزار كرده است. به عنوان مثال آموزش دوخت لاك‌پشت پوزه عقابي و دلفين در جزيره قشم و هنگام، آموزش دوخت تمساح تالابي، دلفين و لاك‌پشت پوزه عقابي در چابهار، آموزش نحوه دوخت فلامينگو و اردك سرسفيد در مهاباد، آموزش نحوه دوخت فلامينگو و اردك سرسفيد در نقده، آموزش دوخت خرس سياه آسيايي در كرمان و آموزش دوخت فوك خزري در بندرانزلي و آموزش دوخت لاك‌پشت، دلفين و فك در تهران از جمله مهم‌ترين فعاليت‌هاي اين زوج جوان در ظرف سال‌هاي اخير هستند. علي حياتي، رييس هيات‌مديره موسسه حافظان طبيعت پايدار در مصاحبه با روزنامه اعتماد مي‌گويد: «هدف اصلي ما از انجام اين كار حمايت از گونه‌هاي در معرض خطر جانوري ايران است. نحوه كارمان هم به اين صورت است كه نخست طرحي ابتدايي از يك حيوان در معرض خطر كشيده مي‌شود و طي چند مرحله با نظارت كارشناسان متخصص حياتوحش كه روي گونه مذكور مطالعه كرده‌اند، اشتباهات آن طرح گرفته مي‌شود. پس از طي پروسه طراحي، كار وارد فاز توليد شده و در نهايت هم به بازار عرضه مي‌شود. درست است كه كسب منفعت اقتصادي جزئي از هدف ماست اما همه‌چيز هم در آن منفعت اقتصادي خلاصه نمي‌شود چراكه ما فقط همين عروسك‌ها را مي‌سازيم و انواع ديگر عروسك‌ها كه شايد حتي بازار فروش بهتري هم دارند، در برنامه كاري‌مان لحاظ نمي‌شوند.» وي در ادامه به نقش پروژه‌هاي سازمان ملل در حمايت از اين كار اشاره مي‌كند: «ما به واسطه اين كار پروژه‌هايي از طرف سازمان ملل داشتيم، يعني طرح‌هايي به سازمان ملل ارايه شده و آنها هم پذيرفته‌اند كه بودجه‌اي را براي انجام كار دراختيار ما قرار دهند. اين بودجه‌ها دقيقا در جاهايي مصرف شده كه نياز بوده و در آن مناطق مطالعات علمي روي گونه‌هاي جانوري صورت گرفته است. به عنوان مثال ما در قشم و جزيره هنگام در روستاي شيب‌دراز كار كرديم. پيش از اينكه ما به روستاي شيب‌دراز برويم، عده‌اي از دوستان كارشناس روي طرح‌هاي حفاظت از لاك‌پشت پوزه عقابي و دلفين‌ها كار كرده بودند. ما هم به واسطه همين مطالعاتي كه پيش‌تر انجام شده بود، توانستيم با جوامع محلي منطقه ارتباط برقرار كنيم. آموزش محلي‌ها در شيب‌دراز نزديك يك هفته طول كشيد و پس از آن توليد عروسك‌ها آغاز شد. ما معمولا در محل مي‌مانيم كه جامعه محلي بتواند خودش عروسك‌ها را توليد كند و پس از آن منطقه را ترك مي‌كنيم كه اين اتفاق در پروژه شيب‌دراز هم افتاد. خوشبختانه ارزيابي‌هاي آتي حاكي از تاثيرگذاري مثبت اين طرح بود.» حياتي ضمن اشاره به انواع مختلف پروژه‌هاي آموزشي، تاكيد مي‌كند كه مدت زمان حضور آموزشگران كاملا به نوع پروژه و تعاريف آن بستگي دارد. اگر هزينه تعريف شده براي يك پروژه اجازه دهد، طبيعتا آموزشگران مي‌توانند بيش از يك بار به منطقه مورد نظر سركشي كنند و نحوه فعاليت را هم از نزديك زيرنظر داشته باشند. وي تخمين مي‌زند كه ۹۵ الي ۹۸درصد مشاركت در اين زمينه را زنان سرپرست خانوار يا افراد بدپرست برعهده مي‌گيرند. بنابراين حمايت از چنين طرح‌هايي به معناي حمايت از زنان سرپرست خانوار يا افراد بدسرپرست هم خواهد بود؛ ضمن اينكه به گفته حياتي طيف وسيعي از افراد هستند كه در اين كارگاه‌ها شركت مي‌كنند و دامنه سني آنها مي‌تواند بين ۱۵ الي ۷۰ يا ۷۵ سال متغير باشد.
عروسك‌هاي پرطرفدار
پرندگان و پستانداران در معرض خطر جزو عروسك‌هاي پرطرفدار موسسه حافظان طبيعت پايدار هستند. رييس هيات‌مديره موسسه حافظان طبيعت پايدار مي‌گويد: «عروسك‌هاي حيوانات را اكثر مشتري‌هاي ما مي‌پسندند اما با وجود اين ما در حدود يك سال پيش تصميم تازه‌اي گرفتيم و قرار شد كه در كنار اين ميراث طبيعي، يك كار ديگر را هم به نام ميراث معنوي آغاز كنيم. در اين كار جديد، زنان روستايي و بومي را مي‌سازيم كه خوشبختانه اين مورد هم مورد استقبال طيف زيادي از مخاطبان قرار گرفته است. يك مورد ديگر هم كه جزو برنامه‌هاي آتي است، ساخت عروسك‌هاي تلفيقي است كه در آن ميراث طبيعي يعني عروسك‌هاي حيوانات را با ميراث معنوي يعني زنان بومي تركيب خواهيم كرد. در اين طرح جديد، پيرزن‌هاي روستايي را در حال ساخت عروسك حيوانات خواهيم داشت. انتظار مي‌رود كه اين كار هم در بخش اطلاع‌رساني و آموزش موثر باشد.» حياتي مناطقي مانند چابهار را كه در آن هزينه‌ها توسط منطقه آزاد تامين مي‌شود، يك دستاورد مهم تلقي مي‌كند: «شما فرض كنيد كه تعداد ۵۷ نفر در كارگاه چابهار در دو كارگاه مختلف آموزش ديدند. يكي از كارگاه‌هاي ما در منطقه آزاد و ديگري هم در روستايي تاريخي به نام تيس بود. روستاي تيس يكي از روستاهاي بسيار كهن چابهار است كه برخي از خانوارهاي آن در شرايط سخت اقتصادي زندگي مي‌كنند. جالب است كه بدانيد، شركت‌كنندگان اين كارگاه‌ها بعدها در تهران، چابهار و حتي كشور عمان نمايشگاه‌هاي متعددي گذاشتند و توانستند اين ظرفيت جديد را به يك شغل پايدار براي خودشان تبديل كنند. دو نمونه موفق از كارگاه‌هاي عروسك‌سازي خاص پرندگان هم در نقده و مهاباد داشتيم كه در آنها ساخت دو گونه پرنده به نام‌هاي اردك سرسفيد و فلامينگوها به جوامع محلي و چندين روستا آموزش داده شد. همه اين كارگاه‌ها توانسته‌اند طيف وسيعي از مخاطبان را به خود جلب كنند و اين در جاي خود باعث مباهات ماست.»
عروسك‌ها چطور به حفاظت از حياتوحش كمك مي‌كنند؟
علي حياتي در پاسخ به اين پرسش كه عروسك‌ها چگونه مي‌توانند در عين درآمدزايي حامي حيوانات هم باشند، مي‌گويد: «خوشبختانه پروژه‌هايي از اين دست از منظر بازخوردهايي كه تاكنون از سازمان ملل گرفته‌ايم، خيلي مثبت ارزيابي مي‌شوند. چرايي اين مساله هم ساده است؛ در اين نوع پروژه‌ها افرادي از جامعه محلي يك كار جديد را مي‌آموزند و به واسطه آن كار جديد توضيحاتي را هم پيرامون محيط طبيعي يك جاندار و وضعيت حفاظتي‌اش مي‌شنوند. اينكه شما بتوانيد به مردم محلي دلايل در معرض خطر قرار گرفتن حيوانات را توضيح دهيد، كمك موثري است كه بتوان عوامل تهديدكننده گونه را تا حد مطلوبي كاهش داد. شما در نظر داشته باشيد كه در هر كارگاه ما بين ۲۰ الي ۵۰ نفر از افراد جامعه محلي حضور دارند. همراهي هر روزه ما با آنها باعث مي‌شود كه آن حساسيت لازم در اذهان ايجاد شود بنابراين فرضا بعد از گذشت
۱۰ روز كه منطقه را ترك مي‌كنيم، آن بذر اطلاع‌رساني كه بايد، در ذهن‌ها كاشته شده است.» يكي ديگر از پروژه‌هاي موسسه حافظان طبيعت پايدار مربوط به استان كرمان (شهر كرمان، روستاي عنبرآباد، جبال بارز و چندين روستاي ديگر) بوده كه با هدف حفاظت از خرس سياه بلوچي انجام شده است. حياتي مي‌گويد: «در چنين پروژه‌هايي كه طيف مخاطبان وسيع‌تر است، طبيعتا حساسيت بيشتري هم ايجاد خواهد شد. كار با روش تسهيل‌گري باعث شده كه بدانيم چگونه وارد مناطق شويم و چگونه هم پروسه كاري را مديريت كنيم. در مجموع گروه‌هاي هدف ما يا از طريق روش تسهيل‌گري يا به واسطه يك پروژه حفاظتي كه پيش‌تر گروه‌هاي هدف آن مشخص شده، انتخاب مي‌شوند. هر دو جنبه اين موضوع در تاثيرگذاري و حساس‌سازي جامعه موثر است. از سويي من و همسرم از ابتدا محيط‌زيستي بوديم، بنابراين خوب مي‌دانيم كه چه كارشناساني در چه حوزه‌اي بيشتر فعاليت كرده‌اند و براي رسيدن به نتيجه مطلوب دقيقا سراغ بهترين كارشناسان و گروه‌ها مي‌رويم.»
حمايت از مشاغل خرد تاثيرگذار
علي حياتي همچنين در توصيف اينكه چگونه عروسك‌سازي به حمايت از مشاغل خرد كمك كرده مي‌گويد: «همسر من خانم نوشين نقوي كار طراحي عروسك‌ها را با حمايت
(Small Grants Programme, SGP) و بنياد پروفسور حسابي و در راستاي يك پروژه آموزشي براي كودكان شروع كردند. بعدها كار ايشان بيشتر مورد توجه برنامه كمك‌هاي كوچك سازمان ملل (SGP) قرار گرفت. تا امروز من و ايشان تمام تلاش‌مان را كرده‌ايم كه در عرصه حفاظت از حياتوحش دست‌كم به وسع خود تاثيرگذار باشيم اما واضح است كه اين مساله به حمايت نهادهاي مسوول هم بستگي دارد. برخي مسائل هميشه ما را ناراحت مي‌كند به عنوان مثال يگانه متولي حفاظت از حياتوحش كشور يعني سازمان حفاظت محيطزيست عملا نسبت به نوآوري‌هايي از اين دست بي‌توجه است در حالي كه اتفاقا اصل توجهات بايد از همين سمت باشد. اميدواريم كه پشتيباني از مشاغل خرد از اين پس بيش از گذشته مدنظر مديران و مسوولان سازمان حفاظت محيطزيست قرار گيرد.»