نيوشا مزيدآبادي
عبدالله‌خان دوامي- تصنيف‌خوان، رديف‌دان و وزن‌شناس موسيقي ايراني- به گواه بسياري از موزيسين‌هاي حال حاضر ايران حافظه تاريخي موسيقي رديف-دستگاهي در سده گذشته است. او كه در تنبك نوازي ادامه‌دهنده سنت هنري حاج‌خان عين‌الدوله‌اي بود، به واسطه علاقه و شور ذاتي، گوش دقيق و ذوق سليم خود به فراگيري موسيقي اصيل ايراني نزد استادان برتر زمانه خود پرداخت. كساني مثل ميرزا عبدالله، آقا حسينقلي، درويش‌خان و حسين‌خان اسماعيل‌زاده. شايد تنها يادآوري نام برخي از اساتيد دوامي، براي سنجش معيار هنري او كافي باشد اما اگر قطار عناوين شاگردان او را نيز از منظر نظر بگذرانيم، درخواهيم يافت كه چه تأثير عميقي بر موسيقي ايراني معاصر و انتقال آموزه‌هاي آن به نسل بعد داشته است. او با تدريس در هنرستان آزاد موسيقي ملي و مكتب صبا، و نيز تدريس خصوصي در خانه‌اش تا بازپسين سال‌هاي عمر در طي مسير آموزش كوشا و مصمم بود؛ ابوالحسن‌خان صبا، استاد فرامرز پايور، محمود كريمي، نصرالله ناصح پور، محمدرضا شجريان، محمدرضا لطفي، ناصر فرهنگ‌فر، حسين عليزاده، پرويز مشكاتيان، داريوش طلايي، مجيد كياني، محمد حيدري، فاطمه واعظي (پريسا)، فاخره صبا، تورج كيارس، كريم صالح عظيمي، شاپور حاتمي، نورعلي خان برومند، شهرام ناظري، سيما بينا و رامبد صديف تنها بخشي از شاگردان او را تشكيل مي‌دهند. دوامي با حفظ و نگاه‌داشت مجموعه رديف آوازي ايران و آموزش آن به هنرجويان، از نابودي بخش مهمي از دانسته‌ها و تجربيات كهن خود جلوگيري كرد و بزرگ‌ترين كوشش خود را در راه انتقال سالم آن به آيندگان به كار برد. علاوه بر اين او خواننده و نوازنده‌اي توانا بود كه سبكي مختص خود داشت و به جرات مي‌توان گفت شيوه آوازخواني اكثر خوانندگان موسيقي رديف-دستگاهي ايران وامدار اوست. در گفت‌وگوي كوتاه پيش رو با محسن كرامتي- خواننده آواز ايراني و از شاگردان استاد محمدرضا شجريان- به رديف آوازي عبدالله دوامي و ويژگي‌هاي آن پرداخته‌ايم.
عبدالله خان دوامي در يكي از روستاهاي توابع تفرش متولد شد و چند سال بعد به تهران آمد. اگر بخواهيم از همان ابتداي زندگي هنري، مسير ايشان را دنبال كنيم بايد به شرايط اجتماعي و سياسي دوره او و توجه به هنر و هنرمند بپردازيم. در دوره‌اي كه دوامي يادگيري موسيقي را آغاز كرد وضعيت موسيقي در ايران چگونه بود و او بيشتر از كدام اساتيد بهره گرفت؟
شرايط عمومي در زماني كه دوامي به فراگيري موسيقي روي آورد نسبت به زمان صفويه به مراتب بهتر شده بود ولي باز هم محدوديت‌ها و محظوراتي براي اهالي موسيقي وجود داشت و مي‌شود گفت كه موسيقي تنها در محافل اعيان و اشراف مجال حضور داشت. تعليم موسيقي هم به صورت غيرعلني صورت مي‌گرفت. به هر حال دوامي از محضر استادان متعددي بهره برد كه نخستين آنها علي‌خان نايب‌السلطنه بود. از ديگر اساتيدي كه دوامي نزد ايشان تعليم گرفت مي‌توان از آقاحسينقلي، حسين‌خان كمانچه‌كش، غلامحسين درويش و ميرزا عبدالله نام برد. خود او در اين باره گفته است كه آموخته‌هايش را بيشتر در محافل و مجالسي فرا گرفته بود كه در آنها در ضمن ارايه موسيقي مسائل موسيقي هم مورد گفتوگو وتبادل‌نظر قرار مي‌گرفت. همچنين مي‌گويد از ملك‌الذاكرين در زمينه آواز بيشترين مطالب را ياد گرفته بوده است.
عبدالله خان دوامي در سال 1293 به همراه برخي ديگر از موزيسين‌هاي آن دوران به تفليس سفر مي‌كند تا تصانيف قديمي را ضبط كنند. درباره اين همكاري و اجراي تصانيف و ويژگي‌هاي اجرايي آن اطلاعاتي داريد؟
گويا در آن سفر بود كه ماجراي اجراي يكي از تصانيف عارف قزويني كه رنگ و بوي سياسي داشت درويش خان را برآشفته مي‌كند و او پوست تار خود را پاره مي‌كند تا تصنيف يادشده ضبط نشود. اين همان تصنيف «ننگ آن خانه كه مهمان زسر خوان برود» بوده است.
در حال حاضر رديف دوامي يكي از معتبرترين رديف‌هاي آوازي موسيقي ايران است. اين رديف از نظر شما چه ويژگي‌هايي دارد كه آن را از سايرين متمايز مي‌كند؟
رديف آوازي دوامي در واقع مرجع اصلي رديف آوازي ماست و روايت‌هاي آوازي ديگر تقريبا بدون استثنا مبتني بر روايت دوامي هستند. بنابراين مي‌توانيم بگوييم، رديف دوامي نه يكي از معتبرترين روايت‌ها، بلكه معتبرترين رديف آوازي است.
شيوه اساتيد قديم در آموزش رديف ايراني به صورت مرحله به مرحله بوده است. چنانكه رديف‌هاي‌سازي و آوازي مختلف آن دوران به دسته‌هاي ابتدايي، متوسطه و عالي تقسيم مي‌شوند. آيا رديف دوامي هم واجد اين ويژگي است؟
اين موضوع بعدها به اين شكل مطرح شده است. اينكه به مطالب رديف به تدريج افزوده شده و رديف تفصيل بيشتري يافته، واقعيتي است ولي داستان دوره‌هاي ابتدايي و غيره صحت ندارد و چيزي به اسم رديف ابتدايي و رديف متوسطه و رديف عالي وجود ندارد. اين دسته‌بندي كاملا من‌درآوردي است.
درباره روايت آواز راست پنجگاه استاد دوامي كه آن را مختص ايشان و برآمده از او مي‌دانند چطور؟
خود دوامي در اين باره گفته است كه اولين استاد او يعني علي خان نايب‌السلطنه در بين خوانندگان زمان وي تنها خواننده‌اي بود كه رديف راست پنجگاه را مي‌دانست و دوامي راست پنجگاه را از او ياد گرفته و بعدا آن را به صورت كامل‌تر اجرا و ارايه كرده است.
مركز حفظ و اشاعه موسيقي در ادامه شيوه هنري اساتيد گذشته نقش بسيار مهمي ايفا كرد. عبدالله خان دوامي هم از جمله اساتيد اين مركز بود. تاثير او را بر نسل پس از خود و پرورش دانش رديف-دستگاهي آنها را چطور مي‌بينيد؟
ببينيد تاثير دوامي بر نسل‌هاي بعد از خودش قديم‌تر از جريان مركز حفظ و اشاعه بوده است و قدمت آن به كلاس‌هاي شبانه اداره هنرهاي زيبا مي‌رسد كه به همت ركن‌الدين خان مختاري داير شده بود. مرحوم استاد كريمي كه از شاگردان استاد دوامي بودند در مركز حفظ و اشاعه به هنرجويان تعليم مي‌دادند.
يكي از شناخته‌ترين شاگردان مرحوم دوامي، محمدرضا شجريان است كه علاوه بر او از آوازهاي اساتيد ديگري نيز بهره گرفته است. به عقيده شما استاد محمدرضا شجريان در ارايه آواز ايراني تا چه حد به رديف دوامي پايبند مانده و تا چه اندازه وامدار ديگران است؟
استاد شجريان بخشي از رديف را از استاد دوامي فراگرفته‌اند و لذا تنها در مورد بعضي دستگاه‌ها از شيوه ايشان تبعيت كرده‌اند. به عقيده من استاد شجريان از همه اساتيد پيش از خودشان، اگر بشود گفت «نكته چيني» كرده و با سليقه بسيار ممتاز خودشان آن همه را به زيباترين و مطبوع‌ترين صورت به هم آميخته‌اند.
استاد فرامرز پايور دوستي و رفاقت نزديكي با آقاي دوامي داشتند. گردآوري رديف ايشان توسط آقاي پايور در چه سالي و به چه شكل انجام شد؟ و شما چطور تصميم گرفتيد كه به اجراي آنها بپردازيد؟
استاد پايور شاگرد استاد دوامي بودند و رديف آوازي را از ايشان فرا گرفته بودند. بنا به دست‌نوشته استاد دوامي، آقاي پايور از حوالي سال 1337 آوا نگاري رديف آوازي و مجموعه تصنيف‌هاي قديمي به روايت استاد دوامي را آغاز كردند و قريب به دو سال بعد، اين كار بزرگ را به اتمام رسانده بودند. تصميم من به اجراي رديف مذكور به بعد از اجراي مجموعه تصانيف قديمي برمي‌گردد و خوشحالم كه سهم كوچكي در حفظ و ترويج اين رديف داشته‌ام.
يكي از مهم‌ترين نكات اجراي رديف‌هاي آوازي، انتقال ظرايف و لطايفي است كه از گذشته به صورت سينه به سينه به امروز منتقل شده است. باتوجه به اينكه رديف استاد دوامي را از روي نت‌نگاري‌هاي فرامرز پايور اجرا كرده‌ايد براي اجراي اين ظرايف كه بيان آنها در خط نت امكان‌پذير نيست چه تمهيدي انديشيديد و تا چه اندازه از آموخته‌هاي خود توسط استاد شجريان استفاده كرديد؟
به يقين آنچه از استاد شجريان فرا گرفته‌ام در اجراي من نقش داشته است. ولي آنچه مرا به اجراي اين رديف تشويق كرد و جرات بخشيد آشنايي‌ام با آوازهاي قدما بود. ضمن اينكه بايد اذعان كرد مرحوم استاد پايور در انتقال ظرايف رديف استاد دوامي به راستي سنگ تمام گذاشته بوده‌اند.
رديف آوازي دوامي با اجراي خودشان توسط استاد شجريان ضبط شده اما منتشر نشده است. شما در اين باره اطلاعي داريد؟
تا آنجايي كه من اطلاع دارم فقط تصنيف‌هاي استاد دوامي توسط استاد شجريان ضبط شده است، نه رديف آوازي ايشان.
استاد پايور شاگرد استاد دوامي بودند و رديف آوازي را از ايشان فرا گرفته بودند. بنا به دست‌نوشته استاد دوامي، آقاي پايور از حوالي سال 1337 آوا نگاري رديف آوازي و مجموعه تصنيف‌هاي قديمي به روايت استاد دوامي را آغاز كردند و قريب به دو سال بعد، اين كار بزرگ را به اتمام رسانده بودند.