در بين اخبار و فيلم‌هايي كه از نقاط مختلف سيل‌زده كشور اين روزها در فضاي مجازي منتشر مي‌شود، ديروز فيلمي به سرعت در شبكه‌هاي مجازي دست به دست شد كه باعث خوشحالي دوستداران محيط زيست بود. فيلمي از تعدادي جانور ناشناخته كه در توضيح آن آمده بود: «با پرآب شدن هامون فسيل زنده يك گونه جانوري در اين آب‌ها ديده شده است.» خبري خوش كه مي‌تواند نويدبخش زنده شدن دوباره طبيعت در جاي جاي ايران باشد. اما خيلي‌ها نيز اين فيلم را دروغ و شايعه‌سازي رسانه‌اي عنوان مي‌كردند و مدعي بودند: چگونه يك فسيل مي‌تواند زنده شود؟ به همين بهانه و براي اطلاع از صحت اين فيلم و همچنين جزييات آن گفت‌وگويي انجام داديم با «محمدرضا علي‌مرادي»، رييس محيط زيست دريايي استان سيستان و بلوچستان كه در آن، وي نه تنها صحت اين فيلم را تاييد مي‌كند كه براي‌مان از جزييات و حقايق شگفت‌انگيزي در مورد اين‌گونه نادر جانوري در جهان مي‌گويد.
آقاي علي‌مرادي، ديروز فيلم كوتاهي در فضاي مجازي منتشر شد كه در آن ضمن نمايش گونه عجيبي از جانوران، گفته شده بود كه با پرآب شدن تالاب هامون، گونه‌اي از فسيل‌هاي جانوري زنده شده‌اند. اما توضيح بيشتري در اين مورد داده نشده بود. اين فيلم واقعي است و اگر چنين است، واقعا اين جانوران فسيل‌هايي بوده‌اند كه با آبگيري هامون دوباره زنده شده‌اند؟
در مورد واقعي بودن اين فيلم بايد بگويم بله واقعي است. ولي در مورد آن به درستي توضيح داده نشده و همين باعث بروز سوءتفاهم‌هايي شده است. بله در تالاب هامون براي نخستين‌بار – تاجايي كه ما اطلاع داريم – در چند روز گذشته اين جانوران ديده شده‌اند. ولي اينها فسيل‌هايي نبوده‌اند كه زنده شده باشند، بلكه اين‌گونه جزو جانوراني هستند كه در ليست فسيل‌هاي زنده قرار دارند.
من باز هم متوجه نشدم؛ فسيل‌هاي زنده؟
بله، در دنياي جانورشناسي، به گونه‌هاي نايابي كه نسل آنها به دوره‌هاي نخستين زمين‌شناسي و عصر دايناسورها و.... بر مي‌گردد و بسيار كمياب هستند، «فسيل‌هاي» زنده گفته مي‌شود. درست مثل سوسمار يا لاك‌پشت‌هايي كه ما در استان داريم. اينها هم جزو همين ليست فسيل‌هاي زنده هستند كه نام علمي‌شان، Triops cancriformis است و جزو سخت‌پوستان محسوب مي‌شود. در زبان فارسي به اين‌گونه، ميگوهاي بچه وزغي گفته مي‌شود. گونه بالغ آن هرمافروديت يا دو جنسي است و در طول مدت دو هفته بالغ مي‌شود، در مدت ۹۰ روز حيات خود توليدمثل دارند، تخم آن تشكيل سيست (cyst) كرده و در زير رسوبات كف تالاب تا زمان فراهم شدن شرايط محيطي مناسب رشد مثل دماي مناسب، كميت و كيفيت آب براي ده‌ها سال قابليت باروري خود را حفظ مي‌كند.
پس قبلا هم اين جانوران وجود داشته‌اند؟
بله، ولي تا جايي كه ما تحقيق كرده‌ايم در هامون كسي آثاري از نوع آن مشاهده نكرده بود. حتي محلي‌هايي كه عمري 100-90 ساله دارند هم چنين گونه‌اي را نديده بودند. ولي اين‌گونه در ساير نقاط جهان هم وجود داشته يا ديده شده است. مثلا در اروپا يا ايالات متحده.
ولي در ايران، اين اولين‌بار است كه ديده شده، درست است؟
خير! 8-7 سال قبل هم گزارشي در مورد مشاهده همين گونه در تالاب ليپار چابهار منتشر شده بود. گزارشي قديمي هم از مشاهده اين جانور در آذربايجان شرقي وجود دارد. ضمن اينكه بعد از انتشار اين فيلم در فضاي مجازي يكي از شهروندان اصفهاني نيز عكسي از اين جانور براي من فرستاد و در پيامي مدعي شده كه با شدت گرفتن بارندگي‌هاي اخير در اين استان، وي نيز در تالابي، تعدادي از اين جانوران را ديده است .
شما كي متوجه حيات دوباره اين جانور شديد؟
اولين‌بار جمعه مردم بومي هامون در قسمت كم عمق تالاب اين جانور را مي‌بينند و با توجه به شكل عجيب و غريب و حتي ترسناك آن، از آن عكس و فيلم مي‌گيرند و در فضاي مجازي منتشر مي‌كنند. ما هم از همين طريق متوجه شديم و بلافاصله يك گروه كارشناسي را براي بررسي موضوع به هامون اعزام كرديم كه آنها نيز وجود اين‌گونه را تاييد كردند.
اندازه اين جانور چقدر است؟ چون در فيلم چندان مشخص نيست؟
حدود 10 سانتي‌متر.
و تعدادشان در هامون زياد است؟
هنوز مشخص نيست. فعلا در گروه‌هاي 5-4 تايي و به شكل گروهي ديده شده‌اند. البته هموطني كه از اصفهان عكس فرستاده بود، مدعي است در آنجا تعداد اين جانوران به هزاران عدد مي‌رسد.
باز هم هنوز سوالات زيادي در مورد اين جانور باقي است. اينكه چطور بعد از ده‌ها و شايد صدها سال دوباره اين جانور زنده شده است؟!
اين جانور جزو آبشش‌پايان است و دوجنسي است. بعد از تخمگذاري، لاروهاي اين جانور ابتدا به عمق 20 تا 50 سانتي‌متري بستر رودخانه‌ها مي‌روند اما با خشك شدن تالاب و درياچه‌ها و رودها كم‌كم به عمق خاك نفوذ مي‌كنند و همان جا مي‌مانند. آن هم براي ده‌ها و حتي شايد صدها سال. تا اينكه بر اثر حادثه‌اي مثل همين سيل اخير روي سطح زمين مي‌آيند و لارها تبديل به جانور مي‌شوند. براي همين به آنها فسيل زنده مي‌گويند. شايد بد نباشد كه بدانيد از همين جنس Triops تاكنون 15-10 گونه در جهان شناسايي شده‌اند. مشاهده اين‌گونه‌ها در هامون نشان مي‌دهد كه بحمدالله آب تا چه عمق زيادي در خاك نفوذ كرده است.
و الان برنامه‌اي براي بررسي اين‌گونه داريد؟
بله، حتما. منتظريم تا آبگيري هامون بيشتر شود و بعد براي تحقيق اقدام كنيم. البته به بودجه هم نياز داريم كه اميدواريم تامين شود. اگر بودجه تامين شود، اميدواريم در نيمه اول سال اين تحقيقات اجرايي شود.
خب در اين فاصله ممكن نيست اين جانوران از بين بروند؟
اميدواريم كه اينچنين نشود ! بعيد است كه تا وقتي كه آب هست اين‌گونه از بين برود. ولي حتي اگر اين اتفاق هم بيفتد، ما مي‌توانيم روي سيست (cyst) هاي آنها كه در بين لايه‌هاي گل ولاي زنده مي‌مانند، مطالعه كنيم.
راستي .... چرا كسي در مورد گونه‌اي كه در چابهار يا آذربايجان شرقي ديده شده بود، تحقيقي نكرده است؟ اصلا سرنوشت آنها چه شد؟
اطلاعي در اين زمينه ندارم. شايد از بين رفته باشند. چون به هر حال پرندگان حاشيه رودها و درياچه‌ها از آنها تغذيه مي‌كنند و ممكن است به هزاران دليل ديگر از بين بروند.
خب چرا تعدادي از آنها را نمي‌گيريد تا در محيطي مناسب روي آنها تحقيق كنيد؟
ما اصلا به دنبال گرفتن اين جانوران نيستيم. چون اعتقادي به زنداني كردن آنها نداريم و معتقديم بايد در محيط طبيعي خود زندگي كنند.
پس با اين حساب بايد وضعيت آبي هامون خيلي خوب شده باشد .
خيلي بهتر از گذشته شده ولي هنوز تا روزهاي پرآبي آن فاصله زيادي دارد. البته اميدواريم با ادامه اين‌بارش‌ها، وضعيت باز هم بهبود پيدا كند.
كلا با بارش‌ها، جز اين‌گونه، گونه جديد ديگري هم ديده شده است؟
خير، ولي در مجموع بارش‌ها و پرآب شدن رودها و تالاب‌ها باعث شده تا گونه‌هاي مختلفي از پرندگان و ساير پرندگان دوباره به سيستان و هامون بازگردند كه اين جاي بسي خوشبختي است و البته فرصتي است براي ما تا بيشتر در مورد گونه‌هاي جانوري استان تحقيق كنيم، چرا كه اكثر گزارش‌ها و تحقيق‌هاي ما در دوره خشكسالي بوده و حالا فرصت مناسبي است كه مطالعاتي هم در مورد وضعيت جانوران منطقه در دوره پرآبي داشته باشيم.
در دنياي جانورشناسي، به گونه‌هاي نايابي كه نسل آنها به دوره‌هاي نخستين زمين‌شناسي و عصر دايناسورها و.... بر مي‌گردد و بسيار كمياب هستند، «فسيل‌هاي» زنده گفته مي‌شود.