مبارزه با مواد مخدر، يكي از اهدافي است كه نيروهاي انتظامي ايران هميشه براي رسيدن به آن جنگيده‌اند و تلاش كرده‌اند تا با استراتژي‌هاي مختلف آن را پيش ببرند. افغانستان، بزرگ‌ترين توليدكننده ترياك در جهان است و مرز طولاني مشترك با ايران به اين معناست كه ترياك و مشتقات آن مي‌تواند به راحتي راه خود را در كشور باز كند و بازار مواد مخدر را شكل دهد. ايران همچنين سياست‌هاي مختلفي همچون زندان، تشويق به ترك از طريق توزيع شربت‌هاي ترياك و كلينيك‌هاي متادون را اعمال كرده است تا مصرف را كنترل كند. اما فارغ از مصرف داخلي ترياك و هروئين، ايران يكي از مسيرهاي انتقال مواد مخدر نيز هست كه با مبارزه در انتقال مواد مخدر، مسير ترانزيتي را مسدود كرده است. ايران با پرداخت انواع هزينه‌هاي انساني و مالي سعي كرده است تا از ورود و توزيع موادمخدر جلوگيري كند و البته خروج آن را نيز محدود كند. يكي از اين سياست‌ها اعمال جرايم سنگين براي قاچاقچيان است تا بتوان به واسطه آن هزينه قاچاق را براي قاچاقچيان بالا برد.
فارغ از مسائل حقوقي و جزايي پيرامون مواد مخدر، مي‌توان در مورد آن نيز تحليلي اقتصادي داشت و به آن همانند يك كالا نگاه كرد كه عرضه و تقاضا و سياست‌هاي تجاري چگونه بر آن و مهم‌تر از همه، قيمت اين كالا اثر مي‌گذارد. قيمت علاوه بر ارزش، تا حد خوبي بيانگر قيمت تمام شده نيز هست و محل درآمد بالايي را براي گروه‌هاي ذي‌نفع از جمله توليدكننده و زنجيره‌هاي توزيع آن ايجاد مي‌كند. در كنار اهميت مواد مخدر به عنوان يك كالا كه مصرف آن با هنجارهاي جامعه همخوان نيست، درآمد مالي اين حوزه نيز به قدرت يافتن گروه‌هاي غيرقانوني منجر مي‌شود. گرچه طالبان به عنوان بزرگ‌ترين و قدرتمندترين گروه مخالف دولت در افغانستان با مصرف مواد مخدر توسط مردم مشكل دارد اما كشت و كار خشخاش را تحت نظر گرفته است و با ايجاد جريان درآمدي از آن، تامين مالي خود را پيش مي‌برد. طالبان، از مزارع و آزمايشگاه‌هاي توليد مواد مخدر، ماليات مي‌گيرد و از اين طريق تخمين زده مي‌شود سالانه درآمدي نزديك به 400 ميليون دلار به دست مي‌آورد. امريكا براي از بين بردن اين درآمد علاقه دارد تا مزارع و آزمايشگاه‌ها را بمباران كند. اتفاقي كه شايد آزمايشگاه‌ها را از بين ببرد اما ساختن دوباره آن آزمايشگاه براي توليدكنندگان دشوار نيست.
توليد در افغانستان
بر اساس آماري كه سازمان ملل در مورد كشت ترياك منتشر كرده است، در سال 2018، ميزان 263 هزار هكتار و در سال 2017، مساحتي معادل 328 هزار هكتار از زمين‌هاي افغانستان زير كشت ترياك رفته است. مساحتي كه در سال 2017 زير كشت بوده، بيشترين ميزان كشت در 20 سال اخير در اين كشور است. كمترين ميزان كشت مربوط به سال 2001 است كه 8 هزار هكتار كاشت ترياك صورت گرفته است. سالي كه همزمان با حملات 11 سپتامبر و سپس تهاجم امريكا به افغانستان است. تا پيش از اين تاريخ، مساحت زير كشت كمتر از 100 هزار هكتار بود اما به مرور افزايش يافته است و به رقم فعلي رسيده است. يكي از دلايل افزايش مساحت زير كشت، برنامه طالبان براي كسب درآمد از فروش اين محصول است كه كشاورزان را به كاشت اين محصول، تشويق و مجبور مي‌كند. اين اجبار به گونه‌اي است كه در جنوب افغانستان كه نفوذ طالبان غالب است، كاشت اين محصول نيز بيشتر است و 60 درصد مساحت زير كشت ترياك را تحت تسلط دارد. بخش شمالي، 13 درصد، استان‌هاي شرقي، 7 درصد، غرب 17 درصد از مساحت‌هاي زير كشت را دارند و مابقي زمين‌هاي باقي مانده نيز در مركز و شمال شرقي است كه براي كشت مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد.
در سال 2018، 6 هزار و 400 تن محصول ترياك توليد شد كه در مقايسه با سال 2017 كه 9 هزار تن بوده است و ركورد توليد اين محصول در افغانستان است، كاهش يافته است. در آغاز قرن بيستم، بيشترين مقدار اين محصول در چين توليد مي‌شد كه 41 هزار تن بود. البته اين حجم توليد عموما در همان كشور مصرف مي‌شد و براي صادرات چيزي حدود 2 هزار تن باقي مي‌ماند اما با سياست طالبان در كسب درآمد از فروش ترياك، قسمت اعظم محصول صادر مي‌شود و كشاورزان افغانستاني در هر هكتار كشت خشخاش، حدودا 25 كيلوگرم ترياك خشك به دست مي‌آورند.
سود و زيان تجارت كثيف
قيمت ترياك خشك در مزارع افغانستان نزديك به 100 دلار است كه نسبت به سال 2017 كاهش داشته است. مجموع ارزش توليد ترياك در افغانستان در سال 2018 برابر 600 ميليون دلار بوده كه نسبت به مجموع اين ارزش در سال 2017 نصف شده است. اما اين ميزان درآمد در بازار عمده‌فروشي اين محصول است و وقتي به خيابان و قسمت خرده‌فروشي مي‌رسد قيمت‌ها بسيار بيشتر نيز مي‌شود. تخمين زده مي‌شود از نزديك به 6400 تن ترياك حدود 360 الي 600 تن هرويين به دست بيايد كه به نظر بايد تقريبا 2 هزار و 500 تا 3هزار و 500 دلار قيمت يك كيلوگرم هرويين باشد.
در مورد هرويين كه قيمت‌هاي عمده‌فروشي و خرده‌فروشي آن در سطح اروپا توسط سازمان ملل رصد مي‌شود، ثبات قيمت اين دو قابل توجه است. در سطح اتحاديه اروپا قيمت اين محصول در سطح عمده نزديك به 30 هزار دلار به ازاي هر كيلوگرم است و در خرده‌فروشي براي هر گرم به 52 دلار مي‌رسد. فاصله قيمت عمده‌فروشي و خرده‌فروشي نزديك به دو برابر است. اين اختلاف به دليل هزينه‌ها و البته ريسك‌هايي است كه بين اين دو بخش برقرار مي‌شود و ممكن است با لو رفتن توزيع‌كنندگان و دستگيري آنها همراه باشد. اما فاصله قيمت افغانستان تا اروپا نزديك به 10 برابر است يعني به جز هزينه‌هاي اين بخش، ريسك‌هاي زيادي نيز براي انتقال مواد مخدر در اين مسير وجود دارد كه افزايش قيمت را در اين مسير ناگزير كرده است.
اهداف صادراتي ترياك
ترياك و هرويين از افغانستان به اكثر نقاط دنيا صادر مي‌شود. به جز بخش محدودي از اين محصولات كه در بخش دارويي مورد استفاده قرار مي‌گيرد، بقيه اين محصول به دليل خطراتش شامل ممنوعيت است و صادرات آن به اصطلاح قاچاق است. چند مسير اصلي براي ترانزيت اين مواد مخدر وجود دارد. براي اروپاي شرقي، مسيري كه محل توجه است، انتقال از شمال افغانستان است. مقصد اروپاي مركزي و غربي اما از كانال ايران، تركيه و بالكان مي‌گذرد. مسير به بالكان كه بر اساس گزارش اكونوميست راه اصلي انتقال هرويين به غرب بوده است و طي دهه گذشته مواد مخدر در كنار آن سخت‌تر شده است. در نتيجه، بيشتر برداشت محصولات از مسير جنوبي انتقال پيدا مي‌كند.
در اين مسير، هرويين از افغانستان به ساحل مكران پاكستان مي‌رود و با قايق‌هاي سنتي عربستاني با بادباني‌هاي مثلثي تا اقيانوس جابه‌جا مي‌شود تا با رسيدن به آفريقاي جنوبي به اروپا يا امريكا برسد. گر چه اين مسير طولاني‌تر از مسير بالكان است و هزينه‌هاي بالايي دارد، اما حاشيه سود بالاي قاچاق مواد مخدر اين هزينه‌ها را جبران مي‌كند. در اين مسير هم البته مبارزه با مواد مخدر آنچنان اولويتي ندارد و مبارزه با فروش هرويين براي بعضي كشورهاي ساحلي تنها بر اين مبنا كه به تامين مالي طالبان كمك مي‌كند، اهميت دارد. در نتيجه اين اتفاق است كه آفريقا نيز به اعتياد گرفتار شده است. مواد مخدر تا دهه 1990 در آفريقا مرسوم نبود و معدود مواد موجود نيز به مصرف شخصي توريست‌ها محدود مي‌شد اما اكونوميست معتقد است كه افزايش عرضه جهاني اين ماده به گسترش اين مخدر منجر شده است؛ امري كه با تغيير مسير اصلي قاچاق، موجب روي آوردن قاره آفريقا به اين مواد شده است. در آفريقا، سياست تنها روي سلامت عمومي اثر مخرب نداشته است بلكه روي سياست هم اثر گذاشته است. ژوزف هانلون از دانشكده اقتصاد لندن معتقد است كه هرويين بزرگ‌ترين يا بزرگ‌ترين صادرات (پس از زغال‌سنگ) موزامبيك است و قاچاق مواد مخدر توسط خانواده‌هاي قدرتمند كنترل مي‌شود و احزاب سياسي نيز از اين تجارت بهره‌مند شده‌اند و در مقابل، قاچاقچيان واردات و صادرات كالاها را بدون شناسايي در بندر ناكالا انجام مي‌دهند به گونه‌اي كه هيچ بازداشتي از چهره‌هاي اصلي قاچاق مواد مخدر در موزامبيك صورت نگرفته است.
مقامات جنايي در آفريقاي جنوبي از اين موضوع شكايت دارند كه همتايان موزامبيكي‌شان تحقيقات خود را متوقف مي‌كنند و در مورد اين موارد، كم‌كاري مي‌كنند. موضوعي كه شايد اگر به واسطه مسدود شدن مسير انتقال مواد مخدر از ايران، تركيه و بالكان نبود، اكنون به نگراني آفريقايي‌ها هم منجر نمي‌شد.
مساحتي كه در سال 2017 زير كشت بوده، بيشترين ميزان كشت در 20 سال اخير در اين كشور است. كمترين ميزان كشت مربوط به سال 2001 است كه 8 هزار هكتار كاشت ترياك صورت گرفته است.
مجموع ارزش توليد ترياك در افغانستان در سال 2018 برابر 600 ميليون دلار بوده كه نسبت به مجموع اين ارزش در سال 2017 نصف شده است. اما اين ميزان درآمد در بازار عمده‌فروشي اين محصول است و وقتي به خيابان و قسمت خرده‌فروشي مي‌رسد قيمت‌ها بسيار بيشتر نيز مي‌شود.