گره نفتي در جهان هر روز كورتر مي‌شود. ايجاد فشار حداكثري براي كاهش فروش ايران تا رسيدن به مرز صفر، از سوي امريكا هر روز به ابعاد اين گره مي‌افزايد؛ تا جايي كه امنيت مهم‌ترين آبراهه نفتي را با مخاطره مواجه كرده است. اخيرا برخي نمايندگان مجلس طرحي را مطرح كردند كه در آن از كشتي‌هاي تجاري و نفتكشي كشورهايي كه تحريم‌هاي امريكا عليه ايران را به رسميت شناخته‌اند، عوارض اخذ شود. طبق گزارش‌هاي اداره اطلاعات انرژي امريكا، سال 2018 با وجود توافق اوپك پلاس براي كاهش توليد و مديريت ذخاير نفتي جهان، روزانه 21 ميليون بشكه نفت و مشتقات از طريق تنگه هرمز به ساير كشورها صادر مي‌شد. مقصد بيش از 75 درصد نفت و مشتقات نفتي كه از اين تنگه صادر مي‌شد، كشورهاي آسيايي بودند. حدس زدن اينكه اين كشورها، چين، هند، ژاپن، كره و سنگاپور است، سخت نيست. اگر طرح اخذ عوارض از كشتي‌هاي عبوري از تنگه هرمز عملياتي شود، بايد منتظر واكنش كشورهايي كه مراوده بيشتري چه در ابعاد تجاري و چه در ابعاد انرژي با كشورمان دارند، بود.
تنگه هرمز، V شكل و با‌نفوذ
تنگه هرمز، آبراهه‌اي V شكل است كه خليج‌فارس را به اقيانوس هند متصل مي‌كند. طول اين تنگه 158 كيلومتر است اما عمق كم آن باعث مي‌شود كه كشتي‌ها به راحتي عبور و مرور كرده و از تلاطم‌هاي دريايي زياد نيز به دور باشند.
اين تنگه با وجود باريكي، حدود 30 درصد از نفت جهان را تامين مي‌كند. كشورهايي مانند كويت، عربستان، عراق، ايران و امارات از جمله كشورهايي هستند كه از تنگه هرمز براي صادرات نفت خود استفاده مي‌كنند. كشورهاي نفت‌خيز حاشيه خليج‌فارس براي تامين انرژي جهان، به‌خصوص تامين نفت بسيار مهم هستند.
براساس برآوردهاي اداره اطلاعات انرژي امريكا، در سال 2016 از اين آبراه حدود 18.5 ميليون بشكه نفت به صورت روزانه صادر مي‌شد. در آن سال اين رقم، حدود 30 درصد ترانزيت نفت در جهان بود. بعد از توافق سال 2016 اوپك براي كاهش توليد و در دست گرفتن نبض عرضه نفت در بازارهاي جهاني، تعداد بشكه‌هاي نفتي ترانزيت‌شده از هرمز به 17.2 ميليون بشكه نفت در روز رسيد. با وجود تداوم كاهش توليد كشورهاي عضو و غير عضو اوپك براي افزايش قيمت نفت به خصوص در سال 2018 اما روزانه حدود 20 ميليون و 700 هزار بشكه نفت خام، مايع و سوخت‌هاي تصفيه‌شده از مسير اين تنگه عبور كرده است.
اما اهميت تنگه هرمز تنها به دليل كشورهاي نفت‌خيزش نيست بلكه شريان حياتي برخي كشورها نيز محسوب مي‌شود كه در صورت هرگونه اعمال زوري در آن، اقتصاد آن كشورها آسيب مي‌بيند. به عنوان مثال قطر تمام LNG يا گاز مايع خود را فقط مي‌تواند از طريق اين تنگه صادر كند.
پاي اقدامات متقابل به مجلس باز شد
تحريم‌هاي يكجانبه امريكا عليه ايران و سوداي به صفر رساندن صادرات نفت ايران، سبب شد اقدامات پيشگيرانه در دستور كار مجلس قرار گيرد و براي آن نيز فراكسيوني تحت عنوان «اقدام پيش‌دستانه براي مقابله با امريكا» در ارديبهشت‌ماه شكل گيرد. اميرحسين قاضي‌زاده‌هاشمي، عضو هيأت رييسه مجلس در مصاحبه با روزنامه صبح نو، از 10 طرح فراكسيون مذكور براي مقابله با امريكا سخن گفت. او اين طرح‌ها را «اقدام متقابل» براي مقابله با امريكا ناميد كه يكي از آنها مشخصا به اخذ عوارض از كشتي‌هاي عبوري از تنگه هرمز اشاره دارد. او معتقد است اين كار به ازاي تامين امنيت آبراهه‌هاي خليج‌فارس و به‌خصوص تنگه هرمز مطرح شده است.
اين نماينده مجلس در اين خصوص مي‌گويد: اگر ايران تامين‌كننده حقيقي منطقه و آب‌هاي بين‌المللي است، براساس رفتار عرف بين‌الملل و امريكا، مجلس هم معتقد است هزينه آن را بايد مراكز تجاري و تمام شناورهاي منطقه در قالب عوارض بپردازند.
او در ادامه به اين نكته اشاره كرد كه وقتي كشتي‌ها وارد آب‌هاي ايران شوند، تحت عناصر حقوقي كشور قرار مي‌گيرند و ايران اگر قانون‌گذاري كند، مي‌تواند براي كشتي‌ها هم عوارض وضع كند، بنابراين، در برآوردهاي اوليه به‌لحاظ حقوقي، مشكلي وجود ندارد، به‌جز اينكه مستلزم عمل متقابل شود؛ يعني ممكن است اگر كشتي‌هاي ما هم از آب‌هاي سرزميني برخي كشورها و نه آب‌هاي بين‌المللي عبور كنند، مشمول اين عوارض شوند. البته قاضي‌زاده براي احتمال عمل متقابل ساير كشورها نيز راه‌حلي ارايه مي‌دهد. او در اين خصوص مي‌گويد: عوارضي را كه مدنظر ماست، مي‌توانيم براي همه كشورها وضع نكنيم. اين طرح چون براساس قوانين داخلي كشورمان است، مي‌تواند براي كشورهاي غيردوست، يعني آنهايي وضع شود كه با ما رفتار تجاري ندارند و تحريم‌هاي امريكا را به‌رسميت مي‌شناسند.
تنگه هرمز، ابزار كنترلي ايران
هر عاملي كه سبب كاهش يا كندي عبور و مرور در تنگه هرمز شود، مي‌تواند صدماتي را هم به كشورهاي صادركننده و هم به كشورهاي خريدار نفت وارد كند. نبايد از اين مهم غافل شد كه حتي توقف موقت نفتكش‌ها در تنگه هرمز به محدوديت ذخاير استراتژيك نفتي در جهان دامن خواهد زد. به خصوص در فصل تابستان كه قيمت‌هاي نفت به دليل تقاضاي فصلي، افزايش مي‌يابد.
تنش در تنگه هرمز با تحت تاثير قرار دادن چند عامل كليدي، مي‌تواند معادلات نفتي را غير‌قابل پيش‌بيني و بازيگران اين بازار را سردرگم كند.
عامل اول، ميزان وابستگي كشورها به نفت عبوري از اين تنگه است. بيشتر صادرات نفتي اين تنگه به دليل اتصال خليج‌فارس به اقيانوس هند، به مقاصد شرقي مانند چين، هند، ژاپن، كره جنوبي بوده است. به طور كلي خريداران آسيايي بيش از 80 درصد از كل نفت خام خود را از طريق اين تنگه بارگيري مي‌كنند. كشورهاي چين و هند به عنوان دو قطب بزرگ اقتصادي جهان، بزرگ‌ترين مشتريان نفت خام از طريق پايانه‌هاي نفتي كشورهاي حاضر در تنگه خليج فارس هستند. طبق گزارش‌هاي بلومبرگ اين دو كشور در سه ماهه از مارس تا مه، 1.24 و 1.14 ميليون بشكه در روز نفت وارد كرده‌اند.
با وجود نفت‌خيز بودن كشورهاي آسيايي، مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه كشورهاي آسيايي بيشترين آسيب را از سخت‌تر شدن عبور و مرور در تنگه هرمز مي‌بينند. در اين بين آسيب چين و هند به دليل حجم بالاي واردات نفت از اين تنگه بيشتر خواهد بود؛ هر چند ژاپن و كره جنوبي نيز آسيب‌هايي خواهند ديد. اين دو كشور به ترتيب 15 و 13 درصد از نفت عبوري از تنگه هرمز را مي‌خرند.
عامل دوم، تحت تاثير قرار گرفتن قيمت‌هاي نفت است. هر گونه اختلالي در عبور و مرور نفتكش‌ها، عرضه نفت در بازارهاي جهاني را تحت‌تاثير قرار داده و ثبات نسبي قيمت‌ها را با چالش مواجه مي‌كند. بايد به اين نكته توجه كرد كه بيشتر توليدكنندگان نفت حوزه خليج‌فارس از تنگه هرمز براي صادرات نفت استفاده مي‌كنند. هرچند عربستان نمي‌‌تواند از طريق خط لوله فجيره، بخش اعظمي از نفت خود را صادر كند، اما صادرات عربستان براي عطش جهاني به نفت، كافي نخواهد بود.
عامل سوم، حق بيمه نفتكش‌ها و كاهش تمايل شركت‌هاي نفتكش براي عبور از تنگه هرمز است. هر زمان كه تنش‌ها سمت و سوي جدي‌تري به خود بگيرد، بيمه نفتكش‌ها نيز افزايش مي‌يابد يا شركت‌هاي بيمه‌اي كمي حاضر خواهند بود كه نفتكش‌هايي كه در آب‌هاي مناقشه‌آميز تردد مي‌كنند را تحت پوشش بيمه خود قرار دهند. بعد از حمله به نفتكش‌ها در درياي عمان هزينه بيمه جنگ براي نفتكش‌ها افزايش يافت. حق بيمه يك كشتي زماني كه به آب‌هاي در معرض خطر وارد مي‌شود، در اوايل سال 2019 روزانه 30 هزار دلار بود. در حالي كه اين مبلغ بعد از حملات به نفتكش‌ها به 185 هزار دلار در ماه ژوئن رسيد. از سوي ديگر هزينه حمل‌ونقل تجاري كالا با كشتي نيز در ماه ژوئن به بيش از دوبرابر يعني 26 هزار دلار در هر روز رسيد.
تنگه هرمز بيش از گذشته در معرض تنش‌هاي مختلف سياسي و بين‌المللي قرار دارد. اگر اين تنش‌ها افزايش يابد، مي‌تواند بر سوگيري‌هاي سياسي و مراوده‌هاي تجاري كشورها با ايران اثر بگذارد. هر چند در ميان‌مدت هر گونه تغيير رويه‌اي در تردد كشتي‌ها مي‌تواند تاثيرگذار باشد اما در بلندمدت راه‌هاي جايگزين براي صادرات نفت شكل مي‌گيرد.