نگاهي به جهان بيژن الهي
مدرنيست عليه خصلت‌هاي مدرن
عليرضا بهنام
بيژن الهي به عنوان شاعر يك وجه دارد و به عنوان شخصيتي ادبي وجهي ديگر. به عنوان شاعر دو دسته از آثارش در دسترس ماست؛ نخست شعرهايي كه او در زمان حياتش منتشر كرده و ديگر شعرهايي كه بعد از درگذشتش به اهتمام دوستان او چاپ شده است. اين بخش دوم حجم زيادي دارد و علي‌القاعده گردآورندگان هم در چينش آن دخيل بوده‌اند. در شعرهاي دسته اول، يعني آنچه خود الهي اجازه انتشار آنها را داده، با شاعري شديدا سوررئاليست و معطوف به ماوراءالطبيعه روبه‌رو هستيم. از اين منظر شايد بتوانيم او را با گرايش هنرمندان ابتداي جريان پست‌مدرن مانند ازرا پاوند كه نگاهي هم به شرق داشتند، مقايسه كنيم. اگرچه پاوند هنرمندي مدرن شناخته ميشود اما به نظر من او يكي از طلايهداران ادبيات پست‌مدرن است. علاوه بر آن، الهي با هنرمندان فرانسوي هم كه خودش از آنها گفته، قرابت‌هايي دارد. بيژن الهي جايگاه و كاركردي در ادبيات ما دارد و آن عبارت از نشان دادن راهي است، بي‌آنكه خود به آن راه رفته باشد. او ما را در برابر دروازه‌اي قرار مي‌دهد، همراه با تعليقي كه در آن نمي‌دانيم پشت اين دروازه چه چيزي انتظارمان را مي‌كشد. تاثير الهي بر بخشي از شاعران نسل‌هاي بعد از خود انكارناپذير است. خيلي از شاعران هم‌نسل من و حتي كمي قبل از نسل ما تحت‌تاثيرش آثاري خلق كردند. خيلي از شعرهايي كه بعد از درگذشت بيژن الهي منتشر شده، كارهايي نيمه‌تمام هستند و كيفيت ادبي آثار بخش اول را ندارند. خواننده با خواندن اين آثار ممكن است دو واكنش داشته باشد؛ يكي اينكه انتظارش از آن بيژن الهي كه شعرش آن همه تحسين شده، برآورده نشود؛ ديگر اينكه بگويد اگر بيژن الهي به اين صورت مي‌نوشت، پس ما هم مي‌توانيم بنويسيم. مشق‌هاي الهي كه خودش قائل به چاپ آنها نبوده، سرمشق بسياري از شاعران امروز ما براي نوشتن شعر شده است. جنبه ديگري از كار ادبي بيژن الهي، وجه محقق و مترجم اوست. از اين وجه بيژن الهي يكي، دو كتاب بيشتر در دسترس ما نيست كه اتفاقا آثار درخشاني هم هستند. او در آن يكي، دو كتاب
به خوبي نشان مي‌دهد كه او يكي از بهترين و دقيق‌ترين مترجم‌هاي ادبي در حوزه شعر است. شايد خواندن آن ترجمهها براي عموم كار ساده‌اي نباشد اما متخصصان اذعان دارند كه ترجمه‌هاي بسيار دقيق و عالمانه‌اي است. بيژن الهي را همان‌طور كه هست بايد شناخت؛ نه در پرتو افسانه‌ها و در هاله‌اي غيرواقعي كه حول شخصيتش كشيده‌اند. اگر از اين منظر به او و كار ادبي الهي نگاه كنيم، او شخصيت مهم و ارزشمندي در ادبيات معاصر ايران است. خصلت بخش قابلتوجهي از نويسنده‌هاي مدرن متاخر دنيا اين است كه اگرچه در دسته‌بندي‌هاي متداول در زمره آثار مدرن قرار مي‌گيرند، به مدرنيسم نگاهي انتقادي دارند، به اين معنا كه اينها از خصلت‌هاي مدرن در جهت خلاف آن استفاده مي‌كنند. دليلش هم پيشينه فكري آنهاست كه به عرفان و ماوراءالطبيعه برمي‌گردد. الهي را بايد در ظرف زماني خودش سنجيد تا نسبت رويكرد او به خصلت‌هاي هنر مدرن با زمانه‌اي كه او در آن مي‌زيسته و مي‌نوشته، بيشتر آشكار شود.