سارا معصومي
كوران اخبار پس از توفان حوادث، رسانههاي داخلي و خارجي را به خود مشغول كرده است. زنجيرهاي از ديد و بازديدها رخ داده كه هيچ اطلاعات موثقي درباره جزييات آن منتشر نشده است. سفرهاي از پيش اعلام نشده، مذاكرات محرمانه، توييتهاي صرفا خبري و رسانههايي كه بايد با چك كردن مسير رفت و آمد هواپيماها يا مراجعه مرتب به فضاي مجازي از چند و چون تحولات سر دربياورند. ادبيات برجامي دوباره جاي خود را در اظهارنظر مقامهاي ايران و 1+5 سابق بازيافته است: «مذاكرات سازنده، گفتوگوهاي مثبت، پيشرفت محسوس و البته گمانهزنيهاي رسانهاي با اين تركيب تكراري كه «خبري در راه است».
محمد جواد ظريف، وزير خارجه در چين و دونالد ترامپ، رييسجمهور ايالات متحده امريكا در فرانسه هستند اما توقفگاه مشتركي به نام «بياريتس» هرچند تنها براي چندساعت دو مقام ايراني و امريكايي را در چند متري هم ديد به محلي براي گمانهزنيهاي بسيار تبديل شده است. نقاط ابهام بسيار است: امانوئل مكرون، رييسجمهور فرانسه براي نجات توافق هستهاي با ايران چه نقشهاي در دست دارد؟ محمدجواد ظريف چرا رفت و چرا بازآمد؟ در نخستين مذاكرات دوجانبه مكرون و ترامپ چه گذشت كه در نتيجه آن، وزير خارجه فرانسه با اطلاع دونالد ترامپ از محمدجواد ظريف براي حضور در حاشيه نشست گروه 7 دعوت كرد؟ چرا خبر سفر مجدد وزير خارجه به فرانسه اعلام نشد؟ در رايزنيهاي قريب به 5 ساعته ظريف در «بياريتس» چه گذشت و شايد مهمترين سوال اينكه چرا حسن روحاني، رييسجمهور ايران در اظهاراتي كم سابقه، سخناني را بر زبان راند كه به نوعي ميتوان آن را چراغ سبزي براي مذاكره با امريكا البته به شرطها و شروطها خواند؟
احتياط ديپلماتيك ظريف
محمدجواد ظريف كه دقايقي پيش از ترك فرانسه در گزارشي توييتري مذاكراتش با تروييكاي اروپايي را سخت خوانده بود پس از ورود به پايتخت چين در توييت ديگري اعلام كرد كه «روزهاي مهمي» در پيش است؛ اشارهاي كه هم ميتواند توصيفي از رايزنيهايش در چين، ژاپن و مالزي باشد و هم ترفندي رسانهاي براي اطلاعرساني درباره مذاكرات برجامي ايران با اروپا . درست در ساعاتي كه خبرنگاران رسانههاي داخلي و خارجي به دنبال ردي از جزييات رايزنيهاي ظريف در بياريتس بودند، وزير خارجه به پكن رسيد و در همان بدو ورود تلاش كرد با ادبياتي كاملا ديپلماتيك همزمان با كمترين خبررساني درباره جزييات، كلياتي از آنچه در فرانسه گذشت را به خبرنگاران منتظر بگويد: «روز جمعه در پاريس با رييسجمهور و وزير خارجه فرانسه موضوعات را بررسي كرده بوديم، نياز بود يك دور ديگر برخي نكاتي كه لازم به توضيح يا مذاكره بيشتر بود مخصوصا مسائل بانكي و مسائل مربوط به نفت بين متخصصان ما بررسي شود كه اين كار در يك مذاكره فشرده تقريبا حدود چهار ساعت در بياريتس بوديم و تمام اين چهار ساعت را با وزير خارجه و وزير دارايي فرانسه گفتوگو كرديم و ساعت آخر هم با مكرون بوديم. فرصتي پيش آمد كه آخرين تحولات و هماهنگيها را با مشاور نخستوزير انگليس و مشاور صدراعظم آلمان به عنوان ساير اعضاي سه كشور اروپايي عضو برجام مرور كنيم و اميدواريم اين گفتوگوها براي اجراي تعهدات اروپاييها درباره برجام موثر باشد و اروپاييها اين توان را پيدا كنند كه تعهداتشان را در قالب برجام انجام دهند.» اين سخنان وزيرخارجه كشورمان سرنخي در اختيار رسانهها قرار نداد. لذا نگاهها به نشست گروه 7 و اظهاراتي جلب شد كه مقامهاي درگير در رايزنيهاي برجامي با ايران بر زبان راندند.
ترامپ و آبروداري از مكرون
ابهام آفريني، عادت دونالد ترامپ است كه البته عمر تاثيرگذارياش همواره كوتاهمدت است. ترامپ روز يكشنبه در ساعاتي كه در چند قدمي محمد جواد ظريف بود تلاش كرد خود را هم بيتفاوت و هم تا حدودي ناآگاه به دلايل سفر وزير خارجه ايران به فرانسه همزمان با برگزاري نشست گروه 7 نشان بدهد. همين مساله موجي در رسانهها به راه انداخت مبني بر اينكه رييسجمهور فرانسه بدون اطلاع همتاي امريكايي، ظريف را به بياريتس دعوت كرده است. چهرههايي مانند نيكي هيلي، نماينده پيشين امريكا در سازمان ملل متحد بر اين موج سوار شده و ادعا كردند كه اقدام مكرون توهين به ترامپ بوده است. در ميانه اين فضاسازي، اليزه دست به كار شد و منابع آگاه ديپلماتيك در گفتوگو با خبرنگاران رسانههاي فرانسوي افشا كردند كه مكرون تمام رهبران گروه 7 را در شام كاري كه شنبه برگزار شده بود در جريان دعوت از ظريف براي بازگشت به فرانسه و ادامه مذاكرات قرار داده بود. برهمين اساس اندك اندك ساير خبرنگاران خارجي نيز به نقل از منابع خود تاييد كردند كه توهيني در كار نبوده و ترامپ در جريان سفر وزير خارجه ايران به بياريتس در حالي كه نامش در ليست تحريمهاي امريكا است، قرار داشته است. دونالد ترامپ كه قريب به 20 روز پيش در اقدامي عجيب در توييترش اعلام كرده بود پاريس و شخص مكرون نمايندگي از طرف امريكا براي گفتوگو با ايران ندارند نيز اندك اندك دست به كار شد تا از هزينههاي رسانهاي براي همتاي فرانسوي بكاهد. وي اعتراف كرد كه وقتي مكرون پيشنهاد دعوت از ظريف را داده، رييسجمهور امريكا نه تنها مخالفتي نكرده بلكه با گفتن اين جمله كه «برو جلو» حمايت تلويحي خود را هم اعلام كرده است. زماني كه خبر بازگشت ظريف به فرانسه همزمان با حضور تيم ترامپ در شهر پخش شد همه كنجكاو بودند ببينند كه آيا سكاندار دستگاه ديپلماسي كه كمتر از يك ماه قبل در نيويورك پيشنهاد سناتور جمهوريخواه راند پال را براي ديدار با رييسجمهور امريكا در كاخ سفيد رد كرده بود، اينبار با ميانجيگري فرانسه در خاك اين كشور با ترامپ يا فردي از تيم وي ديدار ميكند يا خير؟ سخنگوي وزارت خارجه كشورمان گفت چنين برنامهاي در دستور كار نيست و البته چندساعت پس از اين اظهارنظر ترامپ ترجيح داد با ادبيات خاص خودش اعلام كند كه چنين ديداري صورت نگرفته لذا گفت: برنامهاي براي ديدار با ظريف نداشتم و فكر كردم كه براي چنين ديداري زود است.
رييسجمهور امريكا در ادامه اظهارنظرهايش درباره ايران به دو نكته متناقضي اشاره كرد كه در دو سال و نيم اخير بارها به فراخور شرايط يكي را پررنگ كرده است. ترامپ ضمن اشاره به اينكه دولت وي به دنبال تغيير نظام سياسي در ايران نيست باز هم ادعاهاي پيشين خود را تكرار كرده و ايران را «ملت ترور» خواند. وي ادعا كرد كه اگر ايران ميخواهد «عظيمتر از گذشته» باشد، بايد از «حمايت از تروريسم دست بردارد.» درحالي كه رسانههاي متفاوت امريكايي مانند وال استريت ژورنال و واشنگتن پست در گزارشهاي خود اشاره كردند كه گروه 7 همچنان از شكاف ميان اعضا درباره ايران رنج ميبرد اما رييسجمهور امريكا اينبار تلاش كرد در تمام اظهارنظرهاي رسمي، توييتها و حتي ژستهايي كه در عكسهاي دسته جمعي گرفته به گونهاي برخورد كند كه نمايش اتحاد ميان اعضا به حساب آيد. وي چه پيش از نشست خبري مشترك با همتاي فرانسوي و چه پس از آن بر روي اين جملهبندي تاكيد كرد كه اعضاي گروه 7 متفقالقول نميخواهند ايران سلاح اتمي داشته باشد و اين اتفاق نظر را به «اتحاد در برابر ايران» تعبير كرد.
تلاش براي ديدار همتاهاي ايراني و امريكايي
يك نشست خبري جنجالي با كليدواژه تاريخي «ديدار روساي جمهور ايران و امريكا». امانوئل مكرون و دونالد ترامپ در پايان اين دور از رايزنيهاي گروه 7، صحنه را ربودند و شايد بتوان گفت كه پيش از آنها اين حسن روحاني، همتاي ايراني آنها در تهران بود كه نگاهها را به سمت فرانسه جلب كرد. پس از سخنان روحاني در تهران كه از سوي رسانههاي بينالمللي به پيام ايران براي مذاكره با امريكا تعبير شد، همه منتظر واكنش دونالد ترامپ و امانوئل مكرون بودند و البته كه اين انتظار به نتيجه رسيد. مكرون در نشست خبري با ترامپ با استقبال از سخنان همتاي ايراني، ديدار روساي جمهور ايران و امريكا را غيرممكن ندانست و حتي براي انجام آن در بازه زماني نه چندان دور ابراز اميدواري كرد. ترامپ درست مانند همتاي ايرانياش جمله خود را مشروط به وجود شرايط مناسب كرد.
بر اساس ترجمه خبرگزاري فارس، مكرون در كنفرانس خبري مشترك با رييسجمهور امريكا گفت كه مذاكرات گروه 7 درباره بسياري از موضوعات سازنده بود و با او به اين توافق رسيديم كه ايران بايد به برجام پايبند باشد. وي تاكيد كرد كه براي ديدار «حسن روحاني» رييسجمهور ايران و ترامپ طي هفتههاي آينده تلاش خواهد كرد.
رييسجمهور فرانسه با اشاره به سخنان همتاي ايراني مبني بر اينكه در راستاي منافع كشورش آماده ديدار با هر رهبر سياسي است، افزود: اگر رييسجمهور ايران و ترامپ با يكديگر ديدار كنند دستيابي به يك توافق ممكن است. مكرون ادعا كرد در اين باره با شخص حسن روحاني هم صحبت كرده كه البته مشخص نيست آيا منظور وي تماسي تلفني در چند روز گذشته است يا به همان آخرين تماس تلفني كه رسانهاي شد و به 10 روز پيش بازميگردد، اشاره كرده است. ميزبان اين دور از نشست گروه 7 اشارهاي هم به جزييات دعوت از وزير خارجه ايران براي حضور در فرانسه كرده و گفت: در جريان برگزاري نشست سران گروه 7 به ترامپ قصد خود براي دعوت از ظريف را اعلام كردم. اين ايده فرانسه بود كه ايران را براي مذاكره مجدد دعوت كند اما اين اقدام به نمايندگي از امريكا نبوده است.
به گزارش «اعتماد» مكرون در ادامه سخنانش افزود: ما دو هدف داريم: ايران هيچگاه بمب هستهاي نداشته باشد و شاهد آتشافروزي جديدي در منطقه نباشيم. براي رسيدن به اين مهم بايد اصلاحات گستردهتري در توافق بدهيم كه در واقع به معناي ايجاد يك توافق جديد هستهاي با ايران است. ترامپ واضح گفت ميخواهد چارچوب زماني بيشتري داشته باشد و بسياري از تاسيسات ديگر كه اكنون مورد نظارت نيستند مورد نظارت قرار بگيرند و يك توافق گستردهتر ايجاد كنيم كه مطالبههاي امنيتي ما را تامين كند.
ترامپ: در صورتي كه شرايط مناسب باشد با روحاني ديدار ميكنم
«اتحاد» كليدواژه مورد علاقه ترامپ در اين دور از نشست گروه 7 بود و بر همين اساس سخنانش در نشست خبري با همتاي فرانسوي را هم با تمسك به همين كلمه آغاز كرد و گفت: اگر بخواهيم كلمهاي درباره اين نشست به خصوص مطرح كنيم بايد بگوييم كه شاهد اتحاد بوديم.وي در ادامه گفت كه به دنبال تغيير رژيم در ايران نيستيم بلكه به دنبال دستيابي به تضميني هستيم كه ايران به سلاح هستهاي دست پيدا نكند و موشكهاي بالستيك نداشته باشد و توافق طولاني مدتتري با ايران داشته باشيم.
بر اساس ترجمه خبرگزاري فارس، رييسجمهور امريكا اضافه كرد: در صورتي كه شرايط مناسب باشد با رييسجمهور ايران ديدار خواهد كرد اما او با اين حال تهديد كرد كه در صورتي كه ايران به دنبال سلاح هستهاي باشد با قدرتي شديد مواجه خواهد شد و گزينه ديگري نخواهيم داشت.ترامپ گفت كه ايران ميتواند كشور فوقالعادهاي باشد اما اين موضوع بدون سلاح هستهاي ممكن خواهد بود.رييسجمهور امريكا در ادامه با ادعاي اينكه تهران طي دو سال گذشته تغيير كرده، ايران و كرهشمالي را با يكديگر مقايسه كرد و گفت كه هر دو كشور پتانسيلهاي اقتصادي چشمگيري دارند و البته در ادامه گفت كه اميدوار است كره شمالي از اين سخنان وي نرنجد اما پتانسيلهاي ايران بيشتر است. به گزارش فارس، ترامپ در ادامه با اشاره به اين موضوع كه مردم ايران، مردم بزرگي هستند مدعي شد كه نميخواهد شاهد سختي كشيدن آنها به دليل تحريمها باشد و از نظر موقعيت ايران در منطقه پرتنشي قرار دارد اما اين پتانسيل وجود دارد كه به منطقه زيبايي تبديل شود.وي اضافه كرد كه با اين موضوع موافق نيست كه به ايران پولي پرداخت شود و امريكا به آنها پرداختي انجام نخواهد داد. رييسجمهور امريكا درباره جزييات اين اظهارنظرش حرفي نزد اما جملهبندي وي گوياي اين بود كه تهران بايد منتظر چيزي شبيه خطوط اعتباري يا وام باشد و افزود: كشورهاي متعددي به ايران يك خط اعتباري كوتاهمدت در مقابل فروش نفت خواهند داد تا امور خود را اداره كند.
رييسجمهور امريكا گفت كه او آقاي روحاني را نميشناسد ولي فكر ميكند كه ايران بخواهد اين وضعيت بهبود پيدا كند. وي در بخشهاي ديگري از سخنانش براي به نمايش گذاشتن موفقيت سياست فشار حداكثري عليه ايران گفت: وضعيت اقتصادي ايران بسيار بد بوده و تحريمها كارساز بودهاند و شانس زيادي براي توافق با ايران وجود دارد.ترامپ در ادامه باز هم ادعاي بياساس خود را تكرار كرد و گفت كه ايران دولت شماره يك تروريست در كل جهان است. وي همچنين ادعا كرد كه وقتي به كاخ سفيد آمده ايران در 18 نقطه براي امريكا مشكلات بزرگي درست كرده بود .
وي در پاسخ به سوال خبرنگار «ايبيسينيوز» درباره احتمال ديدار با رييسجمهور ايران گفت فكر ميكنم كه او خواستار ديدار باشد. من فكر ميكنم كه آنها خواستار آن هستند كه اوضاع آرام شود. ترامپ بار ديگر با بد توصيف كردن برجام گفت كه به دنبال دستيابي به توافق هستهاي با ايران است كه متفاوت با توافقي باشد كه اوباما با ايران به آن دست يافت. وي در اين نشست خبري در خارج از مرزهاي امريكا هم دست از طعنه زدن به باراك اوباما و جان كري، رييسجمهور و وزير خارجه دولت پيشين امريكا برنداشت و ادعاي هميشگي خود را تكرار كرد كه آنها هواپيماهاي پر از پول به ايران پس از برجام فرستادهاند.
دونالد ترامپ در بخشهاي ديگري از سخنانش اعلام كرد كه مذاكرهكنندگان ايران بسيار خوب هستند و توانستهاند سر دولت قبلي امريكا را كلاه بگذارند. وي همچنين ادعا كرد كه دوستان ايراني بسياري دارد كه سالها قبل به ايران رفته وارد كار معاملات املاك و ساخت و ساز شده و پول زيادي از اين كار به جيب زدهاند.
رييسجمهور امريكا دو خواسته پيشين خود براي تمديد تاريخ انقضاها در برجام و مذاكره بر سر مساله موشكي را تكرار كرد. هر دوي اين موارد پيش از اين هم مطرح شده بود و ايران هر گونه بازگشايي برجام يا مذاكره درباره توانمندي دفاعي خود را رد كرده است.
اما و اگرهاي يك قمار فرانسوي
نشست گروه 7 در حالي به پايان رسيد كه پرونده ايران مهمترين و البته پرسر و صداترين پرونده اين دور بود. امانوئل مكرون سرمايهگذاري عظيمي براي تبديل شدن به چهره شماره يك در نجات برجام و كاهش از سطح تنش ميان ايران و امريكا و به تبع آن كاستن از خطرات رويارويي نظامي در خليج فارس كرده است. برخي كارشناسان اقدامهاي مكرون را به قمار تشبيه ميكنند چرا كه در دو سوي اين ميدان دو كشوري ايستادهاند كه سابقه 40 سال خصومت در تمام حوزهها را در پرونده مشترك دارند و تنها توافق موجود و رسمي ميان آنها نيز 15 ماه پيش با اقدام عجولانه دونالد ترامپ به تاريخ پيوست.
در حالي كه برجام، ماحصل توافق محرمانه و مذاكرات از ديدهها پنهان ايران و امريكا در عمان بود كه ابتدا به توافق موقت و سپس توافقي جامع منتهي شد؛ اينبار دونالد ترامپ و البته امانوئل مكرون همهچيز را در مسيري متفاوت پيش ميبرند. هرچند كسي از جزييات رايزنيها خبر ندارد اما ترامپ تمايلي به مذاكرات پشت پرده ندارد. او نيازمند دستاوردي است كه شايد بسيار كمتر از آنچيزي هم باشد كه در برجام عايد امريكا شد اما دستاورد شخص ترامپ است و نه ميراث باراك اوباما. ترامپ هرآنچه را كه رهبراني چون مكرون در گوش وي زمزمه ميكنند مقابل دوربين رسانهها با صداي بلند تكرار ميكند و البته روايتي را ميگويد كه فكر ميكند به سبد راي وي در 2020 كمك خواهد كرد.
در حالي كه چهرههاي قديمي برجام مانند فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا يا از عالم سياست كنار رفتهاند يا براي وداع آماده ميشوند، مكرون چهره تازه نفسي است كه سر پرسودايي هم دارد و اتفاقا از زاويهاي متفاوت از ترامپ به پيروزي در حفظ برجام نياز دارد. مكرون با توجه به مشكلات داخلي كه بريتانيا با آنها دست و پنجه نرم ميكند به دنبال ارايه چهرهاي از خود است كه او را رهبر جوان اروپا نشان بدهد و چه دستاوردي مهمتر از حفظ توافقي چندجانبه كه براي اروپا با توجه به اقدامهاي يكجانبه امريكا جنبه حيثيتي پيدا كرده است.
جدا از انگيزههاي مكرون، با سخناني كه صبح روز گذشته رييسجمهور ايران درباره آمادگي براي ديدار با هر فردي بيان كرد و همتاي فرانسوياش در حضور ترامپ به آن ارجاع داد و همچنين استقبال محتاطانه دونالد ترامپ از ديدار با همتاي ايراني در آينده نزديك بايد ديد كه سير تحولات ميان ايران و امريكا چگونه پيش ميرود. تهران 15 ماه در برابر مذاكره با امريكا در سايه شرط و شروط عجيب و غريب و فشارهاي اقتصادي، سياسي و امنيتي تيم ترامپ مقاومت كرده اما ادامه برجام با توجه به ناتواني 1+4 در تامين خواستههاي اقتصادي ايران كار را سخت كرده است. همزمان ادبياتي كه دونالد ترامپ در نشست خبري شب گذشته با همتاي فرانسوي درباره ايران به كار برد بسيار متفاوتتر از جمله بنديهايي بود كه از وي سراغ داشتيم. ترامپ تلاش ميكند با عبارت توافق همه براي عدم دسترسي ايران به بمب اتمي براي خود و سياست فشار حداكثري عليه ايران، كسب امتياز كند و اين در حالي است كه ايران همواره چه پيش و چه در جريان مذاكرات هستهاي تاكيد كرده بود كه به دنبال سلاح هستهاي نيست و البته جدا از ايران، گزارشهاي مكرر آژانس بينالمللي انرژي اتمي فرياد ميزنند كه برنامه هستهاي ايران طبق برجام و ساير پروتكلهاي جاري هستهاي در رده صلحآميز تعريف ميشوند. همزمان سياستهاي ترامپ در منطقه عليه ايران همگي به شكست انجاميده و هرچند كه تورم در نتيجه بازگشت تحريمهاي هستهاي قابل انكار نيست اما به نظر ميرسد كه ايران حداقل براي ميان مدت توانسته فرمان كنترل اقتصادي كشور را در سايه تحريمها به دست بگيرد. ترامپ ادعا ميكند خروج وي از برجام و سياست فشار حداكثري، رفتارهاي ايران را تغيير داده اما نفوذ ايران در سوريه، بمباران شهرهاي متفاوت سعودي توسط حوثيها، رابطه عميق و رو به رشد ايران با عراق، شكاف در اتحاد عربستان سعودي و امارات متحده عربي و همچنين تمايل كشورهاي منطقه براي پرهيز از جنگ نظامي با ايران همگي نشان از شكست سياستهاي امريكا دارد. در حال حاضر دونالد ترامپ از سوي تروييكاي اروپايي براي پايان دادن به روند تنشآفريني بيشتر و بيشتر با ايران كه ميتواند حيات سياسي وي را در آستانه انتخابات 2020 هم تحتالشعاع قرار بدهد، تحت فشار است. آرامش روز گذشته ترامپ كه طبيعتا نتيجه زمزمه وعدههايي است كه مكرون در سه روز گذشته در گوش وي كرده نشان از تصميم ولو مقطعي وي براي فرصت دادن به ديپلماسي دارد اما حقيقت اين است كه جزييات توافقي كه ايران و امريكا را از اصطكاكي اينچنيني دور كند بسيار مهمتر از سخنرانيهاي متنوع پشت تريبون است. ايران ميگويد برجام قابل مذاكره مجدد نيست اما مكرون در ميان سخنان خود به نوعي به مطالبههاي همتاي امريكايي درباره سقف زماني تعهدات ايران و همچنين بازرسي از تاسيسات هستهاي ايران مشروعيت بخشيده است. هنوز هيچ كس نميداند كه آيا فرانسه تلاش ميكند با توقف اقدامهاي ايران و امريكا كه از سوي يكي كاهش تعهدات برجامي است و از سوي ديگري تحريم، آتشبس موقت ميان دو كشور ايجاد كند و تا انتخابات 2020 زمان بخرد يا سوداي توافقي چندجانبه را دارد كه البته ريسك آن هم بسيار بيشتر خواهد بود. در اين ميان تندروهاي نشسته در كنار ترامپ چندان موافق شكلگيري فضاي تنفسي جديد اقتصادي براي ايران با اعطاي معافيتهاي تحريمي يا توقف اجراي تحريمها نيستند. در چنين شرايطي بايد ديد در چند روز آتي با توجه به رايزنيهاي ظريف در كشوري مانند ژاپن كه خود داعيهدار ميانجيگري ميان تهران و واشنگتن بوده و بازگشت وزير خارجه به تهران تصميم هيات نظارت بر اجراي برجام و نظام چه خواهد بود.