اين عاقبت وطن‌پرستي است
محمود فاضلي
محمدتقي خان پسيان به سال 1270 در تبريز ديده به جهان گشود. او ضمن فراگيري دروس اوليه متداول، با تحصيل در مدرسه نظامي به درجه سرواني رسيد و در فرماندهي ژاندارمري مشغول به خدمت شد. پسيان عضو حزب دمكرات بود و در زمان جنگ جهاني اول فرماندهي ژاندارمري را عهده‌دار بود. در عمليات نظامي عليه انگليسي‌ها و روس‌هاي تزاري در قزوين، همدان و كرمانشاه شركت كرد. كلنل در 1294 به آلمان عزيمت كرد و پس از شش سال مراجعت، در هوانوردي دوره ديد و نام خود را به عنوان اولين خلبان ايراني در تاريخ ثبت كرد. دولت مشيرالدوله او را به فرماندهي ژاندارمري خراسان منصوب كرد.
كلنل پسيان پس از اطلاع از ماهيت كابينه سيدضياء نسبت به آزادي جمعي از مستبدين و دستگيري برخي آزادي‌خواهان همچون مدرس، معتقد بود كه تغيير سيستم حكومت به منظور اداره صحيح كشور الزامي است و اين امر را از منطقه تحت نفوذ خود آغاز كرد. او به عنوان والي خراسان و تحت كنترل درآوردن شهر با استمداد از نيروهاي ژاندارم و سرپيچي از اطاعت حكومت مركزي با سقوط كابينه سيدضيا و تيرگي روابط با نيروهاي انگليسي مستقر در اين منطقه و نارضايتي عشاير از حكومت مركزي قوام‌السلطنه حركت جديدي را آغاز كرد.
در تابستان سال 1300 پسيان با تصرف ادارات دولتي و نظامي استان خراسان، قيام خود عليه دولت قوام را در دوران حاكميت رضاخان آغاز كرد. اين رويداد، دو ماه پس از سقوط كابينه سيدضياءالدين طباطبايي و آغاز كار دولت قوام‌السلطنه صورت گرفت. به هنگام كودتاي سيدضيا، قوام والي خراسان بود و پسيان فرماندهي ژاندارمري را برعهده داشت. پس از كودتا، خبر رسيد كه قوام در صدد انجام اقداماتي عليه سيدضياء است. وي مخفيانه به پسيان دستور داد تا او را دستگير و روانه تهران كند. پسيان كه از ماهيت نخست‌وزير كودتا مطلع نبود و از طرفي قوام را عنصري ضدمردمي مي‌شناخت، دستور دولت را اطاعت و 13 فروردين 1300 قوام و عده‌اي از مسوولان شهر را دستگير و روانه تهران كرد. دوماه بعد كابينه سيدضيا سقوط كرد و قوام كه در زندان بود آزاد و مامور تشكيل كابينه شد.
چون خبر نخست‌وزيري قوام انتشار يافت، كلنل پسيان به‌طور ضمني از اطاعتش سرپيچي كرد و به فكر قيام افتاد. قوام ضمن دريافت كمك از رضاخان و فرستادن نيروي نظامي به خراسان، صمصام‌السلطنه بختياري را به حكومت خراسان منصوب كرد. صمصام پيش از حركت به خراسان تلاش كرد تا مشكل پسيان را از راه مذاكره حل كند. وي به پسيان اطلاع داد كه با هدف مذاكره با او عازم خراسان است. پسيان نيز به وي پاسخ داد تنها در صورتي كه بدون نيروي بختياري رهسپار خراسان شود، حكومت او را در اين استان خواهد پذيرفت. صمصام كه از حل مشكل پسيان با گفت‌وگو نااميد شده بود، به قوام اطلاع داد كه با وجود پسيان در راس قواي نظامي خراسان، قادر به حكومت بر اين استان نيست. پسيان 5 مرداد 1300، با كمك نيروهاي خود، تمامي مراكز اداري، دولتي و نظامي استان خراسان را به تصرف درآورد. قوام نيز درصدد سركوب پسيان برآمد و قزاق‌هاي مسلح را روانه خراسان كرد. علاوه بر نيروي قزاق، قوام كه پيش از اين خود حاكم خراسان بود و روابط صميمانه‌اي با خوانين اين خطه داشت، به آنان دستور مقابله با پسيان داد.
سردار معزخان بجنوردي به كمك خوانين شيروان موفق به بسيج كردهاي قوچان عليه پسيان شد. پسيان نيز با نيروي اندك خود با شورشيان مواجه شد. در جنگي كه روي داد، عده‌اي از ژاندارم‌ها متواري شدند و كلنل نيز با حداقل نيروي باقيمانده مقاومت كرد تا اينكه به محاصره افتاد و در نهم مهر 1300 سرانجام در سن 31 سالگي جان خويش را در نبرد با اكراد قوچان از دست داد. خبر قتل اين آزاديخواه وطن‌پرست در مشهد با عزاي عمومي همراه بود. تشييع جنازه پسيان با احترام نظامي برگزار شد. جسد را روي توپ مملو از گل كرده و آن را در مقبره نادر دفن كردند. عارف قزويني، شاعر ملي كه اين خبر را شنيد اين شعر را سرود:
اين سر كه نشان سرپرستي است
آزاد و رها ز قيد هستي است
با ديده عبرتش ببينيد
اين عاقبت وطن‌پرستي است
اجراي قانون، رعايت عدل در حق مردم، سوادآموزي و تصفيه مملكت از فساد و تلاش براي استقلال ايران از اهدافي است كه براي قيام پسيان ذكر شده است.