آنچه جوان در آينه بيند، پير در خشت خام بيند

مهدي بازرگان روشنفكر دينداري بود كه تجربه دولتمردي داشت اما حتي در دوره تصدي دولت موقت انقلاب از باورهاي ديني و روشنفكري خود دست نشُست. او در دوره حياتش حوادث و تجربه‎هاي گوناگوني از سر گذراند؛ حوادثي كه او را به نماد برجسته روشنفكري و دولتمردي در ايران بدل ساخت. بازرگان روشنفكري بود كه در خانواده‎اي اصيل و سنتي به دنيا آمده بود. پدرش، حاج‎عباسقلي تبريزي، از تجاري بود كه در عرصه اجتماع و سياست فعال بود. حاج‎عباسقلي در تشكل‎هاي ديني با مسووليت اجتماعي از جمله «جامعه اسلامي» فعال بود. اين تشكل‎ها تنها به امور مذهبي و خيريه نمي‎پرداختند، بلكه در امور سياسي و اجتماعي هم از باب وظيفه ديني و ملي فعاليت مي‎كردند. نشو و نما در چنين خانواده‎اي بازرگان را آشنا با فرهنگ و تاريخ ايران كرد. او با آنكه در رشته مهندسي ترموديناميك تحصيل كرده بود اما با متون تاريخي و ادبي كهن ايراني آشنا بود و براي بيان نظراتش از اين متون وام مي‎گرفت. حتي به ادبيات عاميانه آگاه بود و گاه به ويژه در ايام نخست‎وزيري كه مخاطبانش توده‎هاي مردم بودند، به ضرب‎المثل‎ها و حكايات عاميانه به ويژه حكايات ملانصرالدين تمثل مي‎جست. اگرچه برخي به خصوص توده‎اي‎ها و ديگر گروه‌هاي چپ اين ادبيات و تمثل‎ها را به سخره مي‎گرفتند، اما گويي او در آن فضاي انتقام و انقلابيگري صداي روح لطيف و مسالمت‎جوي ايراني بود. بازرگان اما در برابر مخالفت‎ها عقب ننشست. هرچند برخي مخالفت‎ها از جانب برخي از يارانش مانند عزت‎الله سحابي بود كه از نهضت آزادي جدا شدند. سال‎ها بعد اما برخي از اين مخالفان به اشتباه خود اذعان كردند. به قول سحابي: «آنچه جوان در آينه بيند، پير در خشت خام بيند». بازرگان اما متكي بر انديشه‎هايي بود كه ريشه در تاريخ و فرهنگ ايران و باورهاي ديني او داشت. اين باورها در دوره تحصيل در غرب صيقل خورد و استحكام يافت. او خود در دادگاه تجديدنظر نظامي از سخنان رضاشاه در هنگام اعزام محصلين به فرنگ گفت كه از آنان خواست دو سوغات وطن‎پرستي و دانش را از غرب بياورند. از همين رو بازرگان پس از بازگشت از فرانسه، وطن‎پرستي فارغ از شاه‎پرستي برايش ملاك شد. او در اولين تجربه از فرانسه دريافت در اين كشور سرباز گمنام نماد وطن‎پرستي است؛ سربازي كه بدون توجه به نام و نشان و جايگاهش به جهت فداكاري و ايثار جانش براي وطن داراي حرمت و قداست بود. همچنين در باورهاي ديني‎اش، علم جايگاه خاصي پيدا كرد و به دين و دانش توامان معتقد شد. كتاب‎هاي «باد و باران در قرآن» و «مطهرات در اسلام» حاصل چنين نگاهي است.

ديگر باور بازرگان كه محصول احاطه او بر تاريخ و فرهنگ ايران و صيقل و تحكيم آن در دوره تحصيل در غرب بود، اعتقاد او به تشكل‎هاي مدني و نهادسازي است. او پس از كودتاي 28 مرداد 1332 براي زنده نگاه‎داشتن نهضت ملي‎شدن صنعت نفت از موسسان نهضت مقاومت ملي بود.

همچنين پس از بازداشت در اين دوره، در زندان به تامل در شكست جنبش‎هاي ملي ايرانيان پرداخت. حاصل تاملات و تالمات او در زندان، تشكيل گروه «متاع» بود. متاع مخفف «مكتب تربيتي، اجتماعي و عملي» بود. به اعتقاد بازرگان، آموزش فرهنگي و عمل اجتماعي دو حلقه مفقوده جامعه ايران بود. به نظر مي‎رسد او در اين باره به تشكل‎هاي صنفي تحت آيين جوانمردي نظر داشت. اين تشكل‎ها با منسجم‎ساختن اعضاي يك صنف با باور به خصايص اخلاقي و مرامي جوانمردي توانستند جامعه ايران را در مقابل استبداد و اشغال متحد سازند. حال متاع در نگاه او چنين جايگاهي داشت؛ به‌طوري كه انجمن‎هاي اسلامي دانشجويان، مهندسين، پزشكان و معلمان همچنين شركت سهامي انتشار محصول متاع بود. اين تشكل‎ها علاوه بر آنكه در سپهر فرهنگي و اجتماعي ايران تاثيرگذار بودند، در تحولات سياسي منجر به انقلاب نيز نقش داشتند. چنانچه بسياري از وزيران و كارگزاران دولت موقت برآمده از همين تشكل‎ها بودند. بازرگان بر مبناي همين باور تشكل‎گرايي، در جبهه ملي عضويت داشت و سپس نهضت آزادي را تاسيس كرد. او با چنين تفكري بود كه پس از پيروزي انقلاب از مردم مي‎خواست به خانه‎هاي‌شان بروند. اين سخن نه ناشي از نگاه نخبه‎گرايانه كه برآمده از نگاه نهادسازش بود.

چه به باور بازرگان، توده‎هاي بي‎شكل در روند دموكراسي مي‎توانستند مخل باشند. اين نگاه اما تخطئه شد و قدر تفكر او زماني دانسته شد كه ديگر در اين جهان خاكي نبود.